Apatyt
Apatyt (gr. apatao = „oszukiwać, zwodzić, łudzić”, gdyż często bywa mylony z innymi minerałami jak beryl, nefelin, diopsyd, turmalin czy diaspor) – minerał z gromady fosforanów[3]. Należy do minerałów szeroko rozpowszechnionych występujących we wszystkich typach skał.
| |
| Właściwości chemiczne i fizyczne | |
| Skład chemiczny |
Ca5[(F,Cl,OH)(PO4)3][1]:
|
|---|---|
| Twardość w skali Mohsa |
5[2] |
| Przełam |
nierówny, muszlowy[2] |
| Łupliwość |
wyraźna wg {0001}[2], niewyraźna wg dwuścianu podstawowego[3][4] |
| Pokrój kryształu |
słupowy, igiełkowy, tabliczkowy[2], pryzmatyczny, kolumnowy |
| Układ krystalograficzny | |
| Właściwości mechaniczne |
kruchy[2] |
| Gęstość |
2,9–3,23 g/cm³ |
| Właściwości optyczne | |
| Barwa |
bezbarwny; biała, żółta, niebieska, zielona, fioletowa, różowa, czerwona, brunatna[4], brązowa |
| Rysa |
biała[3] |
| Połysk | |
| Współczynnik załamania |
1,628–1,651 (jednoosiowy)[5] |
| Inne |
dyspersja (optyka): 0,013[5] dwójłomność: 0,002–0,008[5] |
Charakterystyka
edytujWłaściwości
edytujKrystalizuje w układzie heksagonalnym, klasy bipiramidy heksagonalnej[6]. Tworzy kryształy sześcioboczne, o pokroju słupkowym wydłużonym, igiełkowym lub tabliczkowym, zakończone dwuścianem lub piramidą heksagonalną[3]. Często występuje w formie skupień zbitych, masywnych, druzowatych, promienistych, kulistych[4], ziarnistych, oolitycznych, kolumnowych[7], mikrokrystalicznych[8], naciekowych, stalaktytowych, ziemistych, sferolitycznych[6], włóknistych, nerkowatych, skorupowych; konkrecje i naskorupienia[3]. Jest kruchy, przezroczysty, przeświecający lub nieprzezroczysty, wykazuje fluorescencję białą, zieloną, niebieską, pomarańczową i żółtawą[2]. Ma połysk żywiczny lub szklisty, a na powierzchniach przełamu - tłusty[3]. Łupliwość jest zwykle poprzeczna do wydłużeń słupa[3]. Jest izostrukturalny z mimetezytem, piromorfitem, wanadynitem[3], pieczkaitem, parafiniukitem[2]. Rozpuszczalny w mocnych kwasach[8]. Posiada słabą dyspersję wynoszącą 0,013 oraz wykazuje dwójłomność na poziomie 0,002[9]. Stosunkowo twardy, daje się zarysować szkłem, stalą zwykłą oraz stalą narzędziową. Współczynnik załamania światła zależny od składu chemicznego; najniższy posiada apatyt fluorowy, a najwyższy - chlorowy[6]. Cienkie płytki posiadają pleochroizm barwy niebieskozielonej[6]. Bywa mylony z berylem, fenakitem, kwarcem, kordierytem, ortoklazem, smithsonitem, nefelinem i milarytem[6][7]. Niektóre apatyty z Kazachstanu wykazują efekt aleksandrytu, będąc żółtawo-zielone w świetle dziennym i różowawo-pomarańczowe w świetle żarowym[7].
Odmiany
edytujSama nazwa używana jest obecnie do grupy minerałów, która różni się zawartością: fluoru - fluorapatyt, chloru - chlorapatyt, tlenu - oksyapatyt[6], grup hydroksylowych - hydroksylapatyt[2].W skład tej grupy wchodzą także: węglano-fluorapatyt i węglano-hydroksylapatyt[8]. Najpowszechniejszą odmianą jest fluorapatyt[7]. Występują odmiany gdzie jon fosforanowy zastępowany jest częściowo jonem siarczanowym, arsenianowym lub krzemianowym. Wapń może być zastąpiony np. manganem, strontem, uranem lub alkaliami[8].
Występowanie
edytujKrystaliczny apatyt występuje prawie we wszystkich skałach magmowych. Jest najpospolitszym fosforanem na Ziemi[8]. Duże koncentracje apatytu znajdują się w pewnych partiach rud magnetytowych. Apatyt jest częstym składnikiem pegmatytów, nelsonitów, skarnów[8], utworów pneumatolitycznych i żył hydrotermalnych i typu alpejskiego[4]. Najładniejsze okazy spotykane są w druzach jako szczotki krystaliczne oraz w pustkach skał wulkanicznych (geody). Występuje również w aluwiach, skałach metamorficznych, utworach osadowych (fosforyty[2], konkrecje, płaskury[4] lub warstwy) i skałach okruchowych (np. żwiry, piaski, margle[7])[3]. Apatyty pochodzenia osadowego tworzą się w skutek reakcji guana ze skałami węglanowymi lub na drodze chemicznej czy nagromadzenia kości kręgowców w środowisku wodnym[2][8]. Szczególnie duże okazy występują w Kanadzie (do 70 cm długości) i USA (do 25 cm). Największy oszlifowany apatyt ma masę 147 kg (pochodzi z Kenii, jest żółtozielony). Współwystępuje z nefelinem, egirynem, tytanitem, cyrkonem, wezuwianem - w skałach magmowych; kasyterytem, wolframitem, magnetytem, topazem, kalcytem, kryształem górskim, aksynitem, tytanitem, rutylem i hematytem - w złożach hydrotermalnych[6]. Poza tym z piroksenem, hornblenda, anatazem, epidotem, albitem, szerlem, berylem, muskowitem, skaleniami, kwarcem[4], fluorytem i syderytem[2][7].
Miejsca występowania
edytuj- Na świecie: Niemcy, Chile, Maroko, Nauru, Szwajcaria, Meksyk, Kanada, Brazylia, Birma, Sri Lanka, Indie, Pakistan, USA, Boliwia, Algieria, Kenia, Tanzania, Republika Południowej Afryki, Mozambik, Namibia, Madagaskar, Australia, Włochy, Austria, Hiszpania, Finlandia, Szwecja, Portugalia, Rosja (Półwysep Kolski)[3][8][7][5].
- W Polsce: Góry Sowie (w hornblendytach w Bystrzycy Górnej, Zagórze Śląskie), Piława Górna, Szklarska Poręba, Karpacz, okolice Strzegomia i Ząbkowic Śląskich, Górnośląskie Zagłębie Węglowe, Tajna k. Suwałk, Góry Świętokrzyskie, Mielnik nad Bugiem[2], w licznych pegmatytach, skałach metamorficznych i magmowych[8] oraz strefach kontaktowych związanych z dolnośląskimi intruzjami granitoidowymi, cieszynity okolic Bielska-Białej, Cieszyna i Żywca[3][2][8].
Zastosowanie
edytuj- źródło otrzymywania fosforu (do produkcji nawozów sztucznych, zapałek, produkcji kwasu fosforowego)[1][4]
- czyste i ładnie zabarwione kryształy stosowane są w jubilerstwie (nadaje się im szlif fasetkowy i kaboszonowy - okazy z efektem kociego oka)[3]
- naukowe i kolekcjonerskie[4]
- główny nieorganiczny składnik tkanek zębowych (szkliwa, zębiny i cementu) oraz kości.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Podręczny słownik chemiczny, Romuald Hassa (red.), Janusz Mrzigod (red.), Janusz Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, s. 39, ISBN 83-7183-240-0.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Eligiusz Szełęg, Minerały i skały Polski, Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 168, ISBN 978-83-7073-816-7.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Jerzy Żaba, Ilustrowana encyklopedia skał i minerałów, Wydawnictwa Videograf SA, 2024, s. 41-42, ISBN 978-83-8293-231-7.
- ↑ a b c d e f g h i Rupert Hochleitner, Minerały, kamienie szlachetne, skały, Multico Oficyna Wydawnicza, 15 kwietnia 2022, s. 272, ISBN 978-83-7073-816-7.
- ↑ a b c d Apatite. Gemdat. [dostęp 2025-04-20].
- ↑ a b c d e f g Ryszard Hutnik i inni, Vademecum zbieracza kamieni szlachetnych i ozdobnych, Wydawnictwo geologiczne, 1984, s. 103-105, ISBN 83-220-0199-1 [dostęp 2025-04-20] (pol.).
- ↑ a b c d e f g Apatite, [w:] Mindat.org [online], Hudson Institute of Mineralogy [dostęp 2025-04-20] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Jan Parafiniuk, Atlas Minerałów, Multico Oficyna Wydawnicza, 2019, s. 188, ISBN 978-83-7073-845-7.
- ↑ Apatite [online], National Gem Lab, 2 marca 2017 [dostęp 2024-12-26] (ang.).
Bibliografia
edytuj- Michał Sachanbiński: Vademecum zbieracza kamieni szlachetnych i ozdobnych. Warszawa: Wydawnictwo Geologiczne, 1984, s. 103-105. ISBN 83-220-0199-1.
Linki zewnętrzne
edytuj- Artykuł o apatycie na stronie Webmineral.com (ang.)
- Artykuł o apatycie na stronie Mindat.org (ang.)
- Apatyt – prezentacja filmowa
