Zamek w Gołuchowie

Modernizacji zamku, polegającej na dobudowaniu budynku mieszkalnego w pobliżu oryginalnego dworu i połączeniu ich skrzydłami oraz wykonaniu arkadowej loggii w elewacji wejściowej, dokonano na zlecenie Wacława Leszczyńskiego, wojewody kaliskiego i kanclerza wielkiego koronnego (syna Rafała Leszczyńskiego, który odziedziczył zamek w 1592) w latach 1600–1619. Zamek nabrał wówczas charakteru renesansowo-manierystycznej rezydencji magnackiej.

Leszczyńscy w 1695 sprzedali Gołuchów Suszkom. Następnie zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli (Górowscy, Chlebowscy, Swinarscy, Suchorzewscy), popadając stopniowo w ruinę. W 1856 (niektóre źródła podają 1853) Tytus Działyński, w związku z nadchodzącym ślubem swojego syna Jana Kantego z Izabellą z Czartoryskich Działyńską (córką księcia Adama Jerzego Czartoryskiego) zakupił to, co pozostało z Gołuchowa, z przeznaczeniem na przyszłą siedzibę nowożeńców. Małżeństwo było aranżowane i było „białe”.

Ponieważ Jan Działyński finansował i organizował powstanie styczniowe na terenie Wielkopolski, upadek powstania i zaoczny wyrok skazujący wydany na niego przez władze pruskie (uchylony dopiero w 1871) zmusił go do emigracji. Dla zabezpieczenia Gołuchowa przed konfiskatą, Izabella formalnie odkupiła zamek z rąk Działyńskich (de facto zamek stanowił zastaw pożyczek udzielonych Działyńskiemu przez Czartoryskich) i w latach 1875–1885 przeprowadziła gruntowną odbudowę połączoną z remontem. Przebudowa dokonana została częściowo według szkiców Eugène Viollet-le-Duca oraz polskiego architekta Zygmunta Gorgolewskiego. Autorem ostatecznego projektu był Francuz, Maurycy August Ouradou.

Przy przebudowie zrezygnowano z odbudowy najstarszej części zamku, otwierając widok na arkadowy dziedziniec. Wmontowano sprowadzone z Włoch, Francji i Hiszpanii oraz reprodukowane na miejscu marmurowe kominki, obramowania okien i mozaiki. Zamek, nie tracąc nic ze swych oryginalnych, renesansowych cech, nabrał charakteru romantycznego.

W wyposażeniu i urządzeniu wnętrz zamkowych Izabella akcentowała związki Gołuchowa z rodem Leszczyńskich poprzez umieszczanie Wieniawy (herbu Leszczyńskich), często z koroną, w wielu widocznych miejscach, m.in. nad kominkami. Paradoksalnie, król Stanisław Leszczyński nigdy w Gołuchowie nie przebywał.

Zamek jest otoczony 158-hektarowym parkiem-arboretum zaprojektowanym przez Adama Kubaszewskiego, zawierającym wiele okazów rzadkich i egzotycznych drzew (świadectwo dendrologicznych pasji Działyńskich, które w pełni zamanifestowały się w Kórniku). Jednakże najokazalszym drzewem jest rodzimy dla polskiej flory dąb szypułkowy, zwany „Janem”, to drzewo mające wyjątkowy, osobliwy pokrój oraz obwód 540 cm i wysokość 25 m (w 2014)^[2]. Również w parku znajduje się mauzoleum-kaplica grobowa (dawna kaplica pw. św. Jana Chrzciciela), w którym spoczywa fundatorka, Elżbieta Izabella z Czartoryskich Działyńska^[3].

W grudniu 2016 zamek został odkupiony od Fundacji Książąt Czartoryskich przez Skarb Państwa za kwotę 20 mln zł^[4].

W przebudowanym zamku Izabella umieściła swoją kolekcję dzieł sztuki, przeznaczając go na ogólnodostępne muzeum, sama zaś zamieszkała w pobliskiej oficynie (dawnej gorzelni), tzw. pałacu Czartoryskich.

Po śmierci Izabelli w 1899 majątek, przekształcony w ordynację (wraz z obowiązkiem opieki nad muzeum), odziedziczył jej bratanek, książę Witold Czartoryski (ordynat). Gołuchów pozostawał w rękach rodziny Czartoryskich aż do wybuchu II wojny światowej. W czasie wojny zbiory dzieł sztuki rozproszone, a zamek częściowo zdewastowany^[5].

Od 1951 w zamku mieści się oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu z ekspozycją zabytkowych wnętrz i dzieł sztuki. Galeria ma w swoich zbiorach prace takich artystów jak: Frans Floris (Ostatnia wieczerza) oraz część zbioru starożytnych waz greckich pozyskanych przez Jana Działyńskiego z wykopalisk w Noli, Capui i Neapolu (tzw. wazy gołuchowskie), zaś w oficynie Muzeum Leśnictwa i restauracja.

•  
  Herb Wieniawa
  R. Leszczyńskiego
•  
  Herb Wieniawa
  R. Leszczyńskiego
•  
  Herb Wieniawa
  R. Leszczyńskiego
•  
  Herb Wieniawa
•  
  Zamek na litografii
  N. Ordy (1880)^[6]
•  
  Zamek przed 1912
•  
  Dziedziniec
•  
  Widok z podzamcza
•  
  Oficyna zamku obok
•  
  Kasetonowy sufit XIX w. i gobeliny XVIII w
•  
  Sypialnia z XVII w., meble hiszpańskie
•  
  Floris Ostatnia wieczerza druga poł. XVI w.
•  
  Mauzoleum Izabelli z Czartoryskich
•  
  Herb na mauzoleum

Na zamku odbywają się koncerty, wnętrza służą niekiedy jako plan zdjęciowy do realizacji filmów (m.in. serialu Królowa Bona). Na dziedzińcu nakręcono kilka scen z filmów Akademia Pana Kleksa z 1983 roku^[7] oraz kolejnej jego wersji z 2023 roku^[8].

Obiekt jest częścią zespołu zamkowego, w skład którego wchodzą:

• zamek Leszczyńskich z 1560, przebudowany w XVII w. i w latach 1872-75^[9]
• pałac Czartoryskich (dawna oficyna) z 1884^[10]
• budynek administracyjny „kasa”, wybudowany po 1870^[11]
• Mauzoleum Izabelli Działyńskiej z 1892^[12]
• park - arboretum z 1853, zmienione w latach 1876-1899^[13]
• zespół folwarczny przy ul. K. Borowskiego^[14]
  • rządcówka z 1887
  • budynek mieszkalny z chlewem i kurnikiem, tzw. stary dworek z lat 50. XIX w.
  • stajnia-powozownia z lat 1854-55
  • owczarnia z 1849, przebudowana w latach 50 XIX w., 1894
  • obora z trzeciej ćwierci XIX w.
  • teren podwórza gospodarczego^[15].

• Nikodem Pajzderski, Przewodnik po muzeum w Gołuchowie, Poznań 1913
• Teresa Jakimowicz, Elżbieta Działyńska, w: Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1981
• RóżaR. Kąsinowska RóżaR., Gołuchów. Rezydencja magnacka w świetle źródeł, Gołuchów: Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie, 2006, ISBN 83-922141-1-0, OCLC 831167298 . Brak numerów stron w książce

• Muzeum Narodowe w Poznaniu - oddział w Gołuchowie. mnp.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-06)].
• Zamek w Gołuchowie na stronie Urzędu Gminy Gołuchów
• Zamek w Gołuchowie okiem kamery
• Gołuchów. Cz. I. Zamek i jego wnętrza. Film z komentarzem
• Gołuchów. Cz.II. Park i oficyny. Film z komentarzem
• Nikodem Pajzderski: Przewodnik po Muzeum w Gołuchowie (1913) w bibliotece Polona