Zamek w Wąwolnicy

Zamek jako inwestycja Kazimierza Wielkiego został wymieniony w Kronice katedralnej krakowskiej napisanej przez Janka z Czarnkowa wkrótce po śmierci króla w 1370 roku^[1]. Pod 1461 rokiem zamek w Wąwolnicy został odnotowany jako: castrum nostrum Wawelnica w związku z odbywającymi się na zamku posiedzeniami sądowymi lubelskiego kasztelana nad drobną szlachtą^[1]. Sądy kasztelana lubelskiego w Wąwolnicy potwierdzone są źródłowo od 1381 roku po 1474 roku. W miejskich zapisach sądowych wymieniony został burgrabia zamku w Wąwolnicy pod rokiem 1496, 1499, 1500. W 1518 roku tenutariusz królewskiego klucza dóbr wąwolnickich – Mikołaj Firlej, otrzymał dodatkowo dzierżawę na dwa lata wąwolnickiej stacji podróżnej mieszczącej się na zamku^[1]. Zamek i miasto spłonęły podczas wielkiego pożaru w 1567 roku, w związku z czym przeniesiono miasto na przedmieście, gdzie lokowano je na nowo^[1]. Natomiast teren dawnego miasta i zamku stopniowo stawał się własnością opactwa benedyktynów na Łysej Górze^[1]. W 1650 roku odnotowano zły stan zabudowań zamkowych. W 1819 roku na mocy bulli papieża Piusa VII zlikwidowano klasztory na Łysej Górze i w Wąwolnicy^[1].

W 1845 roku odnotowano: Miejscowe podanie głosi, że kościół i klasztor przerobiony został ze starego zamku, jakoż dotąd w zabudowaniach klasztornych widać ślady muru ze strzelnicami i obszerniejszego gmachu^[1]. Z tego i innych przekazów z XIX wieku wynika, że budynek zamku został przejęty na siedzibę klasztorną benedyktynów, a zabudowania tego klasztoru znajdowały się poza kościołem św. Wojciecha, tj. na północno-wschodniej partii dzisiejszego Wzgórza Kościelnego, gdzie około 1850–1860 po rozbiórce murów zamkowych wzniesiono plebanię^[1].

W latach 1999–2002 archeolog Irena Kutyłowska w północno-wschodniej części Wzgórza odkryła mury sklepionej partii piwnicznej dużej wieży mieszkalno-obronnej przylegającej do nieistniejącego na powierzchni obronnego muru miejskiego Wąwolnicy^[1]. Od południa do terenu zamkowego przylegał średniowieczny dwukondygnacyjny kościół św. Wojciecha, rozebrany częściowo w 1907 roku (dolna kondygnacja się zachowała)^[1].

Z czasów Kazimierza Wielkiego do czasów współczesnych przetrwała tylko dwupoziomowa kaplica Matki Bożej Kębelskiej (do 1914 roku nosiła wezwanie św. Wojciecha), która wyznacza północno-wschodni narożnik rynku średniowiecznego miasta oraz południowy zasięg zabudowy królewskiego zamku^[1].

• Irena Kutyłowska, Zaginiony wąwolnicki zamek Kazimierza Wielkiego na Lubelszczyźnie, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Tom XXXII, Rzeszów 2011, s. 215–229