Armand-Jean du Plessis
de Richelieu

Kardynał prezbiter
Candorem purpurae servat et dirigit et firmat
Kraj działania	Królestwo Francji
Data i miejsce urodzenia	9 września 1585 Paryż
Data i miejsce śmierci	4 grudnia 1642 Paryż
Miejsce pochówku	Kaplica Sorbony
Opat Cluny i Cîteaux
Okres sprawowania	1635–1642
Biskup Luçon
Okres sprawowania	1606–1624
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Nominacja biskupia	1606
Sakra biskupia	17 kwietnia 1607
Kreacja kardynalska	5 września 1622 Grzegorz XV
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Armand-Jean du Plessis de Richelieu (fr. wym. [aʁmɑ̃ ʒɑ̃ dy plɛsi də ʁiʃəljø]; ur. 9 września 1585 w Paryżu, zm. 4 grudnia 1642 tamże) – francuski diuk, kardynał, pierwszy premier Francji^[1][2] w latach 1624–1642.

Ojcem Armanda był François du Plessis, szlachcic ze zubożałej rodziny, który wzbogacił się dzięki małżeństwu z Zuzanną La Porte, córką paryskiego adwokata prowadzącego interesy Zakonu Maltańskiego. Mieli pięcioro dzieci – trzech synów (Armand-Jean był z nich najmłodszy) i dwie córki. Nie wiadomo dokładnie, gdzie urodził się przyszły kardynał. Sam twierdził, że jest rodowitym paryżaninem. Inni zapewniali, że przyszedł na świat w rodzinnych dobrach w Richelieu. Wiadomo tylko, że poród był bardzo ciężki, a zarówno matka, jak i syn byli bliscy śmierci. Został ochrzczony w paryskim kościele św. Eustachego, a imię otrzymał po swoim ojcu chrzestnym, marszałku Armandzie de Biron.

Po śmierci ojca w 1590 roku mały Armand wraz z matką i rodzeństwem opuścił Paryż i zamieszkał w Richelieu. W ponurym domu ścierały się ze sobą trzy kobietyː babka Franciszka, matka i ciotka. Żyły w nieustannej obawie o finanse, o zdrowie chorowitego Armanda i o bezpieczeństwo zagrożone przemarszami zbrojnych band. Tymi czynnikami tłumaczono potem obsesyjny kult ładu i bezpieczeństwa, chłód uczuciowy i chęć wybicia się przyszłego kardynała.

W 1594 roku rozpoczął naukę w znakomitym paryskim collège de Navarre. Zdobył tam świetną znajomość łaciny, trochę gorszą greki, nauczył się włoskiego, hiszpańskiego, imponował znajomością historii. Po skończeniu nauki w kolegium wstąpił do akademii wojskowej pana de Pluvinel jako markiz de Chillou. Uczył się świetnie, jednak w 1603 przerwał naukę z uwagi na to, że jego starszy brat Alfons przeznaczony na biskupa Luçon, odmówił objęcia tej godności i wstąpił do zakonu. Przez następne lata uczył się bardzo solidnie, głównie samodzielnie, z dzieł nowoczesnego angielskiego teologa Richarda Smitha, skupiając się głównie na kontrowersyjnej teologii, biblistyce i homiletyce.

W 1606 roku król mianował go biskupem Luçon, mimo braku odpowiedniego wieku. W grudniu Armand wyjechał do Rzymu zabiegać o dyspensę. Jego znakomite przygotowanie wyjednało mu zgodę. 17 kwietnia 1607 roku został wyświęcony przez kardynala Givry. W październiku 1607 ukończył studia uzyskując doktorat na Sorbonie. W następnym roku wyjechał do swojej diecezji i odtąd przez kilka lat zajmował się remontem katedry, wizytowaniem parafii, pisaniem podręczników dla księży, zabiegami o poprawę warunków życia ubogich. Od czasu do czasu pojawiał się na dworze. W 1614 roku król Ludwik XIII ukończył czternaście lat i osiągnął pełnoletność. Oficjalnie poprosił jednak matkę, by nadal sprawowała rządy w jego imieniu. Z tej okazji zebrały się w Paryżu Stany Generalne, na których biskup Luçon, jako kandydat z Poitou i Turenii, dał się poznać jako zdolny negocjator. W listopadzie 1615 roku król zawarł małżeństwo z księżniczką hiszpańską Anną Austriaczką. Biskup Luçon został wówczas jej jałmużnikiem.

W następnym roku faworyt królowej regentki, Concini, dążąc do dalszego wzmocnienia swej władzy, odsunął dotychczasowych ministrów i powołał w ich miejsce nowych, całkowicie zależnych od siebie. 25 listopada dołączył do tej ekipy biskup Luçon, jako minister wojny i spraw zagranicznych. W ciągu pięciu miesięcy pełnienia tej funkcji Richelieu kontynuował politykę swego poprzednika. Energicznie zajął się werbowaniem 12-tysięcznej armii przeciw rebeliantom i rozpoczął przeciw nim działania wojenne. 24 kwietnia 1617 roku związani z królem spiskowcy zamordowali Conciniego. Pierwszy minister Barbin został uwięziony, a królowa odesłana do Blois. Richelieu zdecydował się jej towarzyszyć.

W 1622 dzięki protekcji królowej-matki Marii Medycejskiej, papież Grzegorz XV mianował go kardynałem. W 1624 został powołany przez Ludwika XIII na pierwszego ministra. Wprowadził szereg reform, m.in. zmierzających do osłabienia pozycji arystokracji.

W 1630 r. zabronił arystokratom działalności handlowej, wkrótce potem zakazał im prowadzenia prywatnych wojen oraz posiadania zamków warownych (istniejące miały zostać wykupione). W latach 1625–1628 prowadził wojnę z hugenotami, jedną z głównych sił przeciwnych królowi. Pokonawszy hugenotów w 1629 wydał edykt łaski nakazujący hugenotom zrezygnowanie z samodzielności politycznej oraz oddania twierdz, ale gwarantujący jednocześnie wolność wyznania. Pokój ten był przyczyną konfliktu kardynała z Marią Medycejską. Richelieu wyszedł z niego zwycięsko i po tzw. „dniu zawiedzionych” (11 listopada 1630) otrzymał od króla potwierdzenie stanowisk i pełnię zaufania.

W celach propagandowych powołał do życia rządową gazetę. W 1635 założył Akademię Francuską, której zadaniem było stworzenie literackiego języka francuskiego. Rozbudował armię i flotę. Podjął politykę podbojów kontynentalnych, współzawodnicząc z Anglią. Chciał osłabić Habsburgów, więc utrzymywał dobre kontakty z Turcją.

W czasie wojny trzydziestoletniej (1618–1648) wspierał nastroje antyhiszpańskie i antyhabsburskie, nie angażował jednak Francji w otwarty konflikt. Wspierał działania książąt protestanckich oraz krajów przeciwnych Cesarstwu – szukał sojuszu z Anglią, Niderlandami Północnymi, Danią, później ze Szwecją (to między innymi jego dyplomaci byli odpowiedzialni za doprowadzenie do rozejmu polsko-szwedzkiego w Starym Targu w 1629 roku). Hojnymi subsydiami wspomagał niektóre księstwa protestanckie i włoskie, a także Szwecję.

Dopiero 12 maja 1635 roku Francja wypowiedziała otwartą wojnę Hiszpanii. Wcześniej zawarty został w Compiègne układ ze Szwedami, na mocy którego połączone siły francusko-szwedzkie miały zaatakować i cesarza, i króla Hiszpanii. Richelieu jednak nie był zainteresowany konfliktem z Rzeszą i usiłował ograniczyć teatr wojny do terenów Hiszpanii i południowych Niderlandów. W odpowiedzi Szwedzi ograniczyli swoje działania jedynie do terytorium Niemiec. Wysokie koszty prowadzenia wojny zmuszały kardynała do coraz dotkliwszego obciążania ludności podatkami, co skutkowało serią rewolt, które przetaczały się przez Francję w trakcie całej wojny. Najbardziej znanym zrywem ludności w tych czasach był ruch „bosonogich”.

W 1641 roku zawiązano przeciw niemu spisek, na czele którego stanęli Gaston, książę Orleanu, François de Thou i markiz Cinq-Mars – faworyt Ludwika XIII, syn długoletniego przyjaciela Richelieu. Kardynał sam przedstawił młodego markiza królowi, sądząc że takiego faworyta będzie mógł z łatwością kontrolować. Pomylił się, ale spisek i tak został wykryty i udaremniony. Cinq-Mars został ścięty, a Gaston Orleański opuścił Francję.

Richelieu umarł w 1642 roku i pozostawił testament, w którym tłumaczył swoje postępowanie. Według tego dokumentu celem kardynała było wprowadzenie w życie zasad absolutyzmu i stworzenie silnego państwa w granicach starożytnej Galii.

Po śmierci Richelieu funkcję pierwszego ministra Francji objął rekomendowany przez niego kardynał Jules Mazarin.

Richelieu został pochowany w kaplicy Sorbony. 5 grudnia 1793 roku jego zwłoki zostały sprofanowane przez paryskich sankiulotów^[3].

Gdy Aleksander Dumas uczynił go jednym z głównych bohaterów powieści „Trzej muszkieterowie”, opisał go jako męża stanu, makiawelicznego i oddanego swej służbie w rządzie. Na tej podstawie popularna tradycja przekazuje jego obraz jako osoby złowrogiej.

Richelieu uważany jest za polityka, który złamał potęgę hugenotów. Po ich pokonaniu, gdy nie zagrażali już jego polityce, przyznał im wolność wyznania specjalnym edyktem. Niewątpliwie złamał potęgę arystokracji: burzył zamki opornych, konfiskował dobra, ścinał spiskowców.

• Jan Baszkiewicz, Richelieu, Warszawa 1984 (Cykl: Biografie Sławnych Ludzi).
• François Bluche, Richelieu (Cykl: Biografie Znane i Nieznane)

• Herby rodu du Plesiss de Richelieu w: Arnaud BUNEL Héraldique européenne