Atman

Ten artykuł dotyczy hinduizmu. Zobacz też: Atman (przedsiębiorstwo).

Atman (dewanagari आत्म ātman, sanskr. oddech, आत्मा) – w hinduizmie określenie duszy rozumianej jako indywidualna jaźń, obecna w każdej żywej istocie. Atman wciela się w kolejnych żywotach (idea reinkarnacji) w kolejne ciała, podlegając prawu karmy. Pierwsze wzmianki o atmanie znaleźć można już w Upaniszadach.

Atman to dusza w swej czystej postaci, w odróżnieniu od uwikłanej w świecie duszy nazywanej terminem dźiwa^[1].

W koncepcji wyrażonej przez sformułowania (mahawakja):

• Aham brahma asmi („Jestem Brahmanem”),
• Tat twam asi („Ty jesteś Tym”).

atman jest tożsamy z całym wszechświatem, „wszystkim co jest” (Brahmanem). Jest to afirmacja boskości w człowieku (duszy), łączącej go z boskością otaczającego kosmosu. Jest to więc wyrażenie koncepcji Mikro- i Makrokosmosu na gruncie hinduizmu – wskazanie, że skoro człowiek podlega temu samemu porządkowi co wszechświat, to poznanie przez akt autorefleksji istoty samego siebie prowadzi do poznania istoty wszechświata – wyzwolenia.

Według Upaniszad atman jest więc kluczem do wyzwolenia, jedyną drogą poznania Brahmana – prawdziwej rzeczywistości i najwyższej, transcendentnej zasady bytu. Poznanie atmana-brahmana jest możliwe przez wgląd w siebie, przy czym należy posłużyć się intuicją, by obejść przesłaniające atmana osobowe, związane z bieżącą inkarnacją ego, które omamione mają ulega iluzji oddzielenia od Absolutu oraz od reszty istot.

Sposobem podążania drogą ku poznaniu atmana jest również joga – zdyscyplinowany wysiłek odwrócenia się od świata zmysłów. Nagrodą jest wyzwolenie z samsary – cyklu reinkarnacji, co wyrażone jest w Praśnopaniszad słowami:

„Szukający atmana przez prostotę życia, czystość, wiarę i wiedzę już nie wracają”.

• Według buddyzmu nie ma czegoś takiego jak atman. Buddyści nazywają tę koncepcję anatman (tzn. nie-atman).
• Nieistniejąca dziś szkoła buddyjska Pudgalavāda, powróciła do koncepcji duszy, i określała ją terminem pudgala.
• Ken Wilber praktykujący medytację buddyjską w nurcie buddyzmu madhjamaka, wskazuje^[2] na analogię hinduistycznych i buddyjskich znaczeń terminów:

tathagatagarbha – atman,

dharmadhatu – brahman.

• Eugeniusz Słuszkiewicz, Atman, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].