Banknoty Banku Polskiego (1919–1936) – banknoty Banku Polskiego denominowane w złotych, emitowane z datami od 28 lutego 1919, do 11 listopada 1936 r., będące w obiegu od 28 kwietnia 1924 r. w II Rzeczypospolitej, w niektórych przypadkach również w pierwszym roku Generalnego Gubernatorstwa, ostatecznie wycofane 31 maja 1940 r^[1].

Dnia 29 stycznia 1919 r. utworzono Urząd Skarbu Narodowego, a 5 lutego 1919 r. wydano dekret, podpisany przez ministra skarbu Józefa Englicha, zapowiadający wprowadzenie lecha jako jednostki walutowej Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z postulatami dyrektora Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej Stanisława Karpińskiego oraz artykułami prasowymi Mariana Gumowskiego 28 lutego 1919 r. nazwę rodzimej waluty zmieniono na złoty^[2][3]. Przygotowania do wprowadzenia złotego rozpoczęto już w 1919 r. zamawiając w prywatnych wytwórniach mosiężne krążki do bicia monet^[4] oraz drukując wyłącznie zagranicą banknoty z umieszczoną datą emisji 28 lutego 1919 r. o nominałach od 1 złotego do 5000 złotych. Niższe nominału (do 50 złotych włącznie) były drukowane w drukarni Banku Francuskiego w Paryżu, a wyższe – w Waterlow & Sons w Londynie^[5].

Na awersach banknotów umieszczano z reguły popiersie Tadeusza Kościuszki wg portretu Antoniego Oleszczyńskiego. Naczelnika insurekcji wyjątkowo na pięciozłotówce zastąpiono Józefem Poniatowskim. Wspólnym motywem na rewersach był orzeł^[6].

W związku z utrzymywaniem w obiegu marki polskiej wydrukowana seria banknotów złotowych trafiła do skarbca bankowego, a latach 1919–1923 drukowano i wpuszczano w obieg banknoty systemu markowego^[6]. Wydrukowane banknoty złotowe wykorzystane zostały dopiero w dniu wprowadzenia reformy walutowej Władysława Grabskiego, tj. 28 kwietnia 1924 r., choć nie wszystkie jako banknoty weszły w tym dniu do obiegu. Dwa najniższe nominały, tj. jedno- i dwuzłotówka pojawiły się w kasach w funkcji biletów zdawkowych, mimo że ich szata graficzna, napisy oraz informacja o emitencie nie pasowały do tej roli^[7]. Dwa najwyższe nominały, tj. londyńskie 1000 i 5000 złotych nie zostały wpuszczone do obiegu. Jednym z głównych powodów była zbyt wysoka wartość nominalna tych banknotów^[8]. Częściowo utracono banknoty o nominale 1000 zł (4000 szt.) przy załadunku na statek w 1920 roku w Londynie do Gdańska, gdyż dokerzy angielscy, ulegając propagandzie bolszewickiej, wyrzucili część skrzyń z banknotami do morza myśląc, że znajduje się w nich broń i amunicja do walki przeciw Rosji Sowieckiej^[9][8]. Pozostałe nigdy do wybuchu drugiej wojny światowej nie zostały wprowadzone do obrotu, ponieważ posiadały zbyt wysoką wartość nominalną dla potrzeb rynku pieniężnego, zalegając w skarbcu Banku Polskiego. Banknoty te w czasie kampanii wrześniowej 1939 zostały wywiezione do zamku w Dubnie na Wołyniu. Wszelki słuch po nich zaginął po wkroczeniu na te tereny Armii Czerwonej po 17 września 1939 r^[6].

Pod koniec drugiego dziesięciolecia XXI w. banknot o nominale 5000 złotych znany jest tylko w postaci wzorów, tzn. egzemplarzy z dodatkowymi czerwonymi nadrukami:

• „WZÓR Bez wartości.” albo
• „SPECIMEN NO VALUE”.

Tysiączłotówkę można jednak spotkać w obrocie kolekcjonerskim w wersji przygotowanej do obiegu, tzn. z numeracją bieżącą i bez żadnych dodatkowych napisów. Stan zachowania takich banknotów w ogromnej większości wykazuje ślady zużycia. Wg jednej z hipotez, w czasie wojny obronnej 1939, banknoty weszły w jakiś sposób do obrotu, jako być może wypłata żołdu dla oficerów. Taki banknot, ukryty w podwójnej zelówce buta, został odnaleziony przy zamordowanym w Katyniu oficerze^[10].

Jeszcze w 1924 r. obok banknotów emisji 1919 r. w obiegu pojawiły się wybrane nominały II emisji (1924) w praktycznie niezmienionej formie graficznej^[6].

Nominały 5 do 50 złotych były sukcesywnie wycofywane jeszcze w latach dwudziestych XX w. i zastępowane przez banknoty III i IV emisji (1925–1929). Najwyższe obiegowe nominały, czyli stu- i pięćsetzłotówka, były w obrocie pieniężnym do końca stycznia 1940 r^[6].

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[11]
1 złoty			Emisja: 28 lutego 1919
2 złote			Emisja: 28 lutego 1919

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[12]
5 złotych			Emisja: 28 lutego 1919
10 złotych			Emisja: 28 lutego 1919
20 złotych			Emisja: 28 lutego 1919
50 złotych			Emisja: 28 lutego 1919
100 złotych			Emisja: 28 lutego 1919
500 złotych			Emisja: 28 lutego 1919

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[13]
10 złotych
1000 złotych
5000 złotych

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu
1 złoty
2 złote
5 złotych
10 złotych
20 złotych
50 złotych
100 złotych
500 złotych
1000 złotych
5000 złotych

• 
  Awers wstępnej fazy projektu 10 złotych 1919
• 
  Rewers wstępnej fazy projektu 10 złotych 1919
• 
  Awers kolejnej fazy projektu 10 złotych 1919
• 
  Rewers kolejnej fazy projektu 10 złotych 1919
• 
  Awers projektu 100 złotych
• 
  Rewers projektu 100 złotych
• 
  Awers projektu 500 złotych
• 
  Awers projektu 500 złotych
• 
  Awers projektu 1000 złotych
• 
  Awers projektu 1000 złotych
• 
  Awers projektu 5000 złotych
• 
  Rewers projektu 5000 złotych

• 
  fałszerstwo jednozłotówki
• 
  fałszerstwo dwuzłotówki
• 
  fałszerstwo pięciozłotówki
• 
  fałszerstwo dziesięciozłotówki
• 
  fałszerstwo dwudziestozłotówki
• 
  fałszerstwo pięćdziesięciozłotówki

Z datą 15 lipca 1924 r. wydrukowano banknoty drugiej emisji o nominałach: 5, 10 i 20 złotych, wprowadzone do obiegu od 30 września 1924 r^[14]. Było to spowodowane brakiem najniższych nominałów w kasach banku^[15]. Wzory banknotów praktycznie nie różniły się od swoich odpowiedników z emisji z 28 lutego 1919 r., choć dokonano drobnych zmian takich jak np. korekta tekstu klauzuli prawnej. Produkcja banknotów została przeniesiona do Polski, do drukarni Banku Polskiego w Warszawie^[5], w której wykorzystano oryginalne francuskie klisze^[15].

Banknoty II emisji były sukcesywnie wycofywane jeszcze w latach dwudziestych XX w. i zastępowane przez banknoty III i IV emisji (1925–1929)^[6].

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[16]
5 złotych			Emisja: 15 lipca 1924
10 złotych			Emisja: 15 lipca 1924
20 złotych

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu
5 złotych
10 złotych
10 złotych

• 
  fałszerstwo pięciozłotówki
• 
  fałszerstwo dziesięciozłotówki
• 
  fałszerstwo dwudziestozłotówki

Z datami emisji 1925 oraz 1926 przygotowano i wprowadzono w 1927 r. trzy nominały banknotów: 10, 20 i 50 złotych o całkowicie zmodyfikowanych wzorach rysunków awersu oraz rewersu. Była to tzw. III emisja Banku Polskiego. Banknoty te drukowano początkowo w Państwowych Zakładach Graficznych, a później w Wytwórni Papierów Wartościowych^[5].

Z datą emisji 1929 dokonano IV emisji. Były to te same nominały co poprzednio (10, 20, 50 złotych), o tych samych wzorach awersu i rewersu, lecz o poprawionej jakości druku. Papiery tej emisji trafiły do obiegu w latach 1929–1930. Były produkowane wyłącznie przez Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych w Warszawie^[6].

Z końcem grudnia 1932 r. pozostające obiegu banknoty dziesięciozłotowe (III i IV emisji) zostały zastąpione przez monety. Banknoty dwudziestozłotowe tych emisji w latach trzydziestych XX w. zostały zastąpione przez banknoty o tych samych nominałach V i VI emisji. Mimo planów wprowadzenia nowego wzoru pięćdziesięciozłotówki, nominał ten pozostał do wybuchu drugiej wojny światowej w niezmienionej formie^[14].

Wycofane z końcem 1932 r. banknoty dziesięciozłotowe ponownie wprowadzono do obiegu 26 sierpnia 1939 r., spodziewając się w okresie wojennym spontanicznego eliminowania przez ludność z użycia srebrnych monet o tym samym nominale^[6].

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[17]
10 złotych
20 złotych			Emisja: 1 marca 1926
50 złotych			Emisja: 28 sierpnia 1925

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[18]
10 złotych			Emisja: 20 lipca 1929
20 złotych			Emisja: 1 września 1929
50 złotych			Emisja: 1 września 1929

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[19]
10 złotych
20 złotych

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu
10 złotych
20 złotych
50 złotych
10 złotych
20 złotych

• 
  Fotokopia awersu projektu 5 złotych 1927
• 
  Awers fotoprojektu 10 złotych 1927
• 
  Rewers fotoprojektu 10 złotych 1927
• 
  Awers fotoprojektu 20 złotych 1927
• 
  Rewers fotoprojektu 20 złotych 1927
• 
  Awers próby koloru 10 złotych 1928
• 
  Rewers próby koloru 10 złotych 1928
• 
  Awers próby koloru
• 
  Rewers próby koloru
• 
  Awers częściowego druku próbnego 10 złotych 1928
• 
  Rewers częściowego druku próbnego 10 złotych 1928
• 
  Awers 10 złotych 1928 bez serii i numeracji
• 
  Rewers 10 złotych 1928 bez serii i numeracji
• 
  Druk próbny 20-złotówki
• 
  Druk próbny 50-złotówki

Nierozcięty arkusz 2-złotówki 1936 (w obiegu od wojny obronnej 1939 r.)

Po 1930 r. swoista konsekwencja emisyjna z lat dwudziestych Banku Polskiego została zarzucona^[14]. Poszczególne banknoty ukazywały się pojedynczo, wykonane wedle oryginalnych, niepodobnych do siebie projektów. W ten sposób trafiły do obiegu w latach^[5]:

• 1934 pięciozłotówka z Kasztelanką Jana Matejki, czyli sportretowaną Stanisławą Serafińską (w niektórych źródłach^[20] podawana jest błędna informacja o wprowadzeniu tego banknotu dopiero w 1939 r. – na szesnaście dni przed wybuchem wojny),
• 1931 i 1938 kolejne dwie wersje dwudziestozłotówki z Emilią Plater,
• 1934 i 1937 dwie emisje stuzłotówki z wizerunkiem księcia Józefa Poniatowskiego według projektu Józefa Mehoffera.

W 1936 r. została podjęta decyzja przez Bank Polski o unowocześnieniu papierowych znaków pieniężnych będących w obiegu. Stawiano przed tym projektem między innymi następujące cele^[20]:

• ujednolicenie i wzbogacenie szaty graficznej oraz
• przedłużenie „życia” banknotów poprzez zastosowanie trwalszych gatunków papieru i farb drukarskich.

W tym celu rozpoczęto modernizację i wymianę maszyn poligraficznych na nowocześniejsze. Przygotowanie projektów powierzono Wacławowi Borowskiemu. Pierwszym i jedynym całkowicie ukończonym tego typu banknotem było wprowadzone do obiegu 20 złotych emisji z 1936 r^[20]. Następnym miało być 50 złotych z wizerunkiem gen. Jana Henryka Dąbrowskiego z tą samą datą emisji (11 listopada 1936)^[6]. Wojna spowodowała jednak przerwanie procesu produkcyjnego. Na początku września 1939 wydrukowano w całości i dostarczono do banku tylko 2000 szt^[20]. Pozostały półfabrykaty w arkuszach o różnym stopniu zaawansowania druku. Arkusz drukarski tego banknotu zawierał 12 egzemplarzy i miał wymiary 557 x 515 mm. Oficjalnie nowa 50-złotówka nigdy nie została wprowadzona do obiegu, ale w pierwszych tygodniach wojny kilkaset sztuk znalazło się w obrocie na terenie województwa pomorskiego^[20][21].

Na ostatnich latach odcisnęła się również groźba nadchodzącej wojny. Z tego powodu 26 sierpnia 1939 r., razem z:

• jednozłotowym biletem państwowym,
• wycofanymi z końcem 1932 r. banknotami dziesięciozłotowymi III i IV emisji oraz
• stalowymi pięćdziesięciogroszówkami,

trafił do obiegu dwuzłotowy banknot z księżną Dobrawą z datą emisji 26 lutego 1936, pierwotnie pełniący funkcję rezerwy na wypadek braku monet. Banknoty te wypuszczano niekiedy bez oznaczenia serii i numeracji, a nawet bez poddruku^[6].

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[22]
2 złote			Emisja: 26 lutego 1936
5 złotych			Emisja: 2 stycznia 1930
20 złotych
100 złotych

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu	Charakterystyka[23]
50 złotych

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu
20 złotych
100 złotych

• 
  Druk rozbiegowy 20-złotówki

Zobacz galerię związaną z tematem: Banknoty Banku Polskiego (1919–1936)

• banknoty Banku Polskiego
• bilety zdawkowe Ministerstwa Skarbu
• bilety państwowe Ministerstwa Skarbu
• lista monet obiegowych II Rzeczypospolitej (1923–1939)
• banknoty Banku Emisyjnego w Polsce
• banknoty polskie

• Krzysztof Halicki: Fałszerstwa pieniędzy w Polsce w okresie międzywojennym, ,,Problemy Kryminalistyki 2009/266", s. 71-79. – Academia.edu. [dostęp 2012-09-08].