Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj |
bawełna |
Nazwa systematyczna | |
Gossypium L. Species Plantarum 2 1753 |
Bawełna, bawełnica (Gossypium L.) – rodzaj roślin z rodziny ślazowatych, obejmujący około 40 gatunków[3] krzewów, drzew lub roślin zielnych. W stanie dzikim występują na słabo nawodnionych obszarach wszystkich kontynentów, poza Australią i Antarktydą. Pięć gatunków ma znaczenie ekonomiczne, pozostałe nie są wykorzystywane[4]. Bawełna jest najważniejszą rośliną włóknodajną, która dostarcza 70% rocznego zużycia tkanin odzieżowych świata, użytkowaną od kilku tysięcy lat.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Krzewy.
- Liście
- Skrętoległe, dłoniastoklapowane, długoogonkowe, blaszka 3–7–klapowa.
- Kwiaty
- Duże, podobne do kwiatów hibiskusa, z którym bawełna jest blisko spokrewniona[3]. Płatki korony w kolorze żółtym, kremowym lub różowym, czasami z ciemną plamką u nasady. Po zapyleniu purpurowoczerwone, potem czarne. Pręciki otaczają pojedynczy słupek.
- Owoce
- Torebki (po dojrzewaniu pękają) zawierające liczne drobne nasiona o łupinach okrytych długimi do 6 cm, jednokomórkowymi włoskami (główny surowiec włókna), a włoski krótkie, tzw. podwłosie, stanowią aparat umożliwiający roznoszenie nasion przez wiatr.
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Erioxylum Rose & Standl., Ingenhouzia DC., Notoxylinon Lewton, Selera Ulbr., Sturtia R. Br., Thurberia A. Gray, Ultragossypium Roberty
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)
Należy do plemienia Gossypieae, podrodziny Malvoideae, rodziny ślazowatych Malvaceae, rzędu ślazowców, kladu różowych (rosids) w obrębie okrytonasiennych (Magnoliophyta)[2][6].
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Malvanae Takht., rząd ślazowce (Malvales Dumort.), podrząd Malvineae Rchb., rodzina ślazowate (Malvaceae Juss.), plemię Gossypieae Alef., rodzaj bawełna (Gossypium L.)[7].
- Wykaz gatunków
- Gossypium anomalum Wawra & Peyr.
- Gossypium arboreum L. – bawełna afrykańska, b. drzewiasta
- Gossypium areysianum Deflers
- Gossypium aridum (Rose & Standl.) Skovst.
- Gossypium australe F.Muell.
- Gossypium barbadense L. – bawełna barbadoska
- Gossypium benadirense Mattei
- Gossypium bickii (F.M.Bailey) Prokh.
- Gossypium bricchettii (Ulbr.) Vollesen
- Gossypium californicum Mauer
- Gossypium contextum O.F.Cook & J.W.Hubb.
- Gossypium costulatum Tod.
- Gossypium cunninghamii Tod.
- Gossypium darwinii G.Watt
- Gossypium dicladum O.F.Cook & J.W.Hubb.
- Gossypium ekmanianum Wittm.
- Gossypium enthyle Fryxell, Craven & J.M.Stewart
- Gossypium evertum O.F.Cook & J.W.Hubb.
- Gossypium exiguum Fryxell, Craven & J.M.Stewart
- Gossypium gossypioides (Ulbr.) Standl.
- Gossypium harknessii Brandegee
- Gossypium herbaceum L. – bawełna indyjska
- Gossypium hirsutum L. – bawełna kosmata, b. zwyczajna
- Gossypium hypadenum O.F.Cook & J.W.Hubb.
- Gossypium incanum (O.Schwartz) Hillc.
- Gossypium irenaeum Lewton
- Gossypium klotzschianum Andersson
- Gossypium laxum L.Ll.Phillips
- Gossypium lobatum Gentry
- Gossypium londonderriense Fryxell, Craven & J.M.Stewart
- Gossypium longicalyx J.B.Hutch. & B.J.S.Lee
- Gossypium marchantii Fryxell, Craven & J.M.Stewart
- Gossypium morrilli O.F.Cook & J.W.Hubb.
- Gossypium mustelinum Miers ex G.Watt
- Gossypium nelsonii Fryxell
- Gossypium nobile Fryxell, Craven & J.M.Stewart
- Gossypium patens O.F.Cook & J.W.Hubb.
- Gossypium pilosum Fryxell
- Gossypium populifolium (Benth.) F.Muell. ex Tod.
- Gossypium pulchellum (C.A.Gardner) Fryxell
- Gossypium raimondii Ulbr.
- Gossypium robinsonii F.Muell.
- Gossypium rotundifolium Fryxell, Craven & J.M.Stewart
- Gossypium schwendimanii Fryxell & S.D.Koch
- Gossypium somalense (Gürke) J.B.Hutch., Silow & S.G.Stephens
- Gossypium stocksii Mast.
- Gossypium sturtianum (R.Br.) J.H.Willis
- Gossypium timorense Prokh.
- Gossypium tridens O.F.Cook & J.W.Hubb.
- Gossypium trifurcatum Vollesen
- Gossypium trilobum (Sessé & Moc. ex DC.) Skovst.
- Gossypium triphyllum (Haw.) Hochr.
- Gossypium turneri Fryxell
- Gossypium vollesenii Fryxell
Historia
[edytuj | edytuj kod]Bawełna jest znana od tysięcy lat nie tylko jako roślina włóknodajna, ale również jako źródło paszy dla zwierząt i surowiec budowlany. W Ameryce Środkowej była wykorzystywana od 8000 lat przez plemiona indiańskie, w Chinach i Indiach wykorzystuje się ją od 5000 lat[8][9].
Do Europy bawełna została przetransportowana w średniowieczu z Bliskiego Wschodu. Najpierw znane były wytwarzane z niej kosztowne tkaniny, a później sprzedawano również jej nasiona. Pod koniec XVII wieku Wielka Brytania była jednym z niewielu europejskich krajów, który importował bawełnę z kolonii znajdujących się w południowej części Stanów Zjednoczonych. Tam zaczęto produkować na znaczną skalę tkaniny z bawełny, stopniowo wypierające tkaniny z lnu, wełny i konopi. W XIX wieku w wyniku Wojny Secesyjnej w Ameryce zostały zniszczone plantacje bawełny, a nowym eksporterem tego surowca do Europy stały się Indie. W XVII wieku również Holandia sprowadzała duże ilości bawełny – a do połowy XVIII wieku Amsterdam stanowił największy „port bawełniany” w Europie[8][9].
Zanim powstały maszyny do tkania materiału, ludzie tkali go ręcznie. Była to praca bardzo czasochłonna i mało efektywna. W drugiej połowie XVIII wieku zostały wynalezione maszyny, które zwiększyły tempo produkcji tkanin. Były to między innymi prządka Jenny, wodna maszyna do wyrobu osnowy, mechaniczne krosno. Powstanie tych maszyn usprawniło produkcję, a także zachęciło rolników do powiększania swoich plantacji. Dopiero jednak w XIX wieku produkcja i zużycie bawełny rozwinęły się na wielką skalę dzięki mechanizacji procesów odziarniania, przędzenia i tkania oraz ogólnemu wzrostowi uprzemysłowienia i poziomu życia ludności. W latach międzywojennych osiągnięto maksimum powierzchni uprawy bawełny na świecie. Od tego czasu, zarówno powierzchnia upraw bawełny na świecie, jak i produkcja włókna bawełnianego nie ulegają większym zmianom[8][9].
W styczniu 2019 roku bawełna skiełkowała jako pierwsza roślina na Księżycu na pokładzie chińskiej sondy Chang’e 4 w sztucznej biosferze[10].
Uprawa
[edytuj | edytuj kod]Krzewy bawełny uprawia się na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Uprawiane są na różnych glebach, wymagają ok. 200 dni okresu wegetacyjnego, wilgoci w początkowych fazach rozwoju i suszy w czasie dojrzewania (aby włókno ściemniało) i zbiorów. Najlepiej rozwija się w temperaturze 21–22 °C. W roku 2017 największym producentem były Indie[11].
Bawełna rośnie naturalnie w obszarach zwrotnikowych i podzwrotnikowych. Na największych plantacjach prawie wszystkie prace – od siania do zbioru – wykonuje się maszynowo. W krajach biedniejszych w mniejszych gospodarstwach do przygotowania gruntu w zaprzęgu wykorzystuje się zwierzęta (woły lub bawoły), a zbiór odbywa się ręcznie. Mimo że maszyna jest szybsza, w pewnych okolicznościach zbiór ręczny jest korzystniejszy, ponieważ ludzie zbierają tylko naprawdę dojrzałe torebki nasienne. Włókna bawełny różnią się długością, która wynosi 2–4 cm. Z włókien krótkich i średniej długości powstaje około 90% bawełny produkowanej na świecie. Najdelikatniejsze tkaniny wytwarza się z włókien najdłuższych.
Uprawa bawełny wymaga znacznych nakładów siły roboczej. Niezależnie od tego, czy gospodarstwa są duże, czy też małe, zmechanizowane lub nie, cykl produkcyjny bawełny jest wszędzie podobny[12].
- Przygotowanie ziemi – ziemia zostaje przeorana oraz przejechana tzw. znacznikami wysiewu.
- Sadzenie nasion rzędami – odległość między nimi jest zależna od tego czy później do zbioru będą używane maszyny.
- Po skiełkowaniu nasion młode rośliny wymagają odchwaszczania i napowietrzenia systemu korzeniowego – bawełna jest bardzo podatna na działanie szkodników.
- Po kwitnieniu zawiązują się torebki nasienne zawierające do 25 nasion.
- Po ok. 8 tygodniach torebki pękają i wydobywa się z nich biały puch.
- Podczas zbioru kombajnem można zebrać duże ilości bawełny w krótkim czasie. Wprawiony robotnik potrafi w ciągu dnia ręcznie zebrać 110 kg torebek (maszyna taką ilość zbiera w godzinę).
- Można przeprowadzić zabieg defoliacji – oczyszczenia rośliny z liści.
- Zerwaną bawełnę prasuje się w duże bale, a następnie – przy pomocy maszyny ze stalowymi grzebieniami – wyczesuje się z niej pozostałości po torebkach nasiennych.
- Wyczesana bawełna jest znowu formowana w bele i transportowana do przędzalni.
- W przędzalni włókna bawełny po raz kolejny poddawane są zabiegowi wyczesywania i czyszczenia. Maszyna również oddziela od siebie nitki bawełny i składa je w taśmy.
- W przędzarce następuje skrócenie nici z włókien bawełnianych. Następnie nici są farbowane i przygotowane do tkania gotowych tkanin na krośnie.
Najwięksi producenci bawełny w sezonie 2016/2017 (w mln ton) | |
---|---|
Indie | 4,90 |
Chiny | 5,78 |
Stany Zjednoczone | 3,74 |
Pakistan | 1,66 |
Brazylia | 1,53 |
Uzbekistan | 0,79 |
Inne | 4,65 |
Miejsce produkcji i uprawy bawełny na świecie
[edytuj | edytuj kod]Największe powierzchnie upraw znajdują się w Azji i Ameryce Północnej. Poniżej przedstawiono główne miejsca produkcji i upraw na poszczególnych kontynentach:
- Azja: północno-wschodnie Chiny, południowo-zachodnie Indie, Turkmenistan, Uzbekistan, wschodni Pakistan, północny Iran, środkowe Indie, wschodnia i południowa Turcja
- Ameryka Północna: Stan Missisipi, Alabama, Georgia, Teksas, Oklahoma, Luizjana, Arkansas, Kalifornia oraz Północny Meksyk
- Afryka: Egipt, pogranicze Mali, Burkina Faso i Wybrzeża Kości Słoniowej, wschodnia Afryka
- Ameryka Południowa: Północna Argentyna, Środkowa i Wschodnia Brazylia, Paragwaj, północno-zachodnie wybrzeże Ameryki południowej
- Europa: południowa Hiszpania, południowa Grecja
- Australia: wschodnia część
Bawełna jest jednym z najważniejszych artykułów handlu światowego. Około 50% produkcji przeznacza się rocznie na eksport. Około 30 krajów eksportuje bawełnę, a największą role odgrywają: USA, Uzbekistan, Egipt i Meksyk. Stanowią łącznie 70% światowego eksportu bawełny. Układ ten nie jest jednak stały. Zależy m.in. od zmian pogodowych, koniunkturalnych oraz zmian w polityce ekonomicznej poszczególnych państw. Największymi importerami są: Japonia, Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy.
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Roślina włóknodajna – wykorzystywana w produkcji włókna o tej samej nazwie – bawełna. Po oddzieleniu od nasion uzyskuje się włóknistą substancję, tzw. szarpię, która jest surowcem do produkcji nici. Po oczyszczeniu z nasion pozyskuje się olej jadalny. Olej ten wykorzystywany jest także w przemyśle spożywczym do wyrobu margaryny i tłuszczów kuchennych. Tłuszcz pozyskany z bawełny stosuje się w medycynie do leczenia i zapobiegania miażdżycy. Na Dalekim Wschodzie są prowadzone badania nad wprowadzeniem go do produkcji środków antykoncepcyjnych. Z pozyskanych wytłoczyn produkuje się paszę dla bydła oraz nawóz. Ta bardzo wydajna roślina znajduje zastosowanie w wielu innych dziedzinach. Z bawełny wytwarza się jeszcze świece, mydło, glicerynę, szminki, mączkę wchodzącą w skład odżywek dla rekonwalescentów, materiał strzelniczy, sieci rybackie, banknoty czy filtry do kawy. Długich włókien bawełny, znajdujących się w torebkach nasiennych, używa się przede wszystkim do produkcji przędzy, dzianin i tkanin, natomiast z krótkich powstaje wata, celuloza lub papier. W wielu krajach łodygi bawełny przeznaczone są na opał.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-19] (ang.).
- ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ Stanisław Dowgielewicz: Roślinne surowce włókiennicze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954, s. 307.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-09-11].
- ↑ United States Department of Agriculture Agricultural Research Service: Family: Malvaceae Juss.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-19]. (ang.).
- ↑ Crescent Bloom: Gossypium. The Compleat Botanica. [dostęp 2008-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-30)]. (ang.).
- ↑ a b c Jörn Haack , bawelna.info – Baumwolle und mehr [online], www.bawelna.info [dostęp 2016-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-12] .
- ↑ a b c Jan Falkowski , Jerzy Kostrowicki , Geografia rolnictwa świata, 2001 .
- ↑ Chińskie pędy na Księżycu. Puls Kosmosu, 2019-01-25. [dostęp 2019-01-15].
- ↑ Międzynarodowy Komitet ds. Bawełny(ICAC) na sezon 2016/2017.
- ↑ Ilustrowana encyklopedia dla młodzieży. Wydawnictwo OXFORD.