Bitwa pod Kłuszynem

Autor	Szymon Boguszowicz
Data powstania	1620
Medium	olej na płótnie
Wymiary	600[1] (580)[2] × 600[1] (690)[2] cm
Miejsce przechowywania
Miejscowość	Olesko
Lokalizacja	Lwowska Galeria Sztuki

Bitwa pod Kłuszynem – batalistyczny obraz olejny namalowany w 1620 przez polskiego malarza ormiańskiego pochodzenia Szymona Boguszowicza (1575–1648).

Powstał na zlecenie i „pod okiem” hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, który odniósł zwycięstwo w bitwie pod Kłuszynem (4 lipca 1610) nad wojskami rosyjsko-szwedzkimi. Dzieło upamiętniające ten triumf było przeznaczone dla kościoła parafialnego w Żółkwi, gdzie pozostało aż do II połowy XX stulecia.

Obraz jest ważnym źródłem ikonograficznym w zakresie wojskowości pierwszej połowy XVII wieku.

Obraz namalowano na zlecenie Stanisława Żółkiewskiego, z przeznaczeniem do umieszczenia w kościele parafialnym w Żółkwi, od początku pomyślanym jako rodowe mauzoleum hetmana, a zarazem swoisty pomnik chwały polskiego oręża^[3]. Żółkiewski uważał zwycięstwo pod Kłuszynem, jak i całą wyprawę moskiewską, za swoje największe osiągnięcie^[4], stąd wybór takiego tematu dla zamówionego dzieła. Obraz dawał możliwość upamiętnienia sukcesu militarnego w sposób bardziej wiarygodny i dostępny niż jego pisemna relacja^[5], szczególnie, że powstał pod okiem i kierownictwem hetmana wielkiego koronnego, zgodnie z jego sugestiami^[6].

Autorstwo tego dzieła przypisuje się Szymonowi Boguszowiczowi, ormiańskiemu malarzowi ze Lwowa. Wcześniej pracujący dla rodu Mniszchów (był naocznym świadkiem koronacji Maryny Mniszchówny na carycę i wykonał kilka obrazów związanych z tym wydarzeniem), związał się z dworem Żółkiewskiego w 1620^[7].

Jako pierwszy wskazał na tego artystę jako autora Bitwy pod Kłuszynem Aleksander Czołowski w 1904. W późniejszych latach takiej samej atrybucji dokonali Tadeusz Mańkowski oraz Władysław Tomkiewicz^[8]. Jako argument przemawiający za autorstwem Boguszowicza, wskazano list Żółkiewskiego do władz Lwowa, datowany na 20 maja 1620, w którym hetman prosił o czasowe zwolnienie malarza z obowiązków na rzecz miasta, z powodu jego pobytu w Żółkwi i zaangażowania do hetmańskiego zlecenia (nie wspomniano jednak o jego treści)^[9].

Jakkolwiek niekiedy obraz traktuje się nadal jako dzieło nieznanego artysty^[10], to koncepcja przypisująca autorstwo Boguszowiczowi przyjęła się – wyrażana jako pewnik^[11] lub przypuszczenie^[12]. Jako datę powstania podaje się rok 1620^[1], względnie „około 1620”^[13] lub „przed 1620”^[14]. Obraz został ufundowany na krótko przed wyprawą mołdawską Żółkiewskiego i jego śmiercią, bowiem najprawdopodobniej hetman postanowił uwiecznić swój triumf zanim podjął nową kampanię (raczej nie planował zamówienia cyklu płócien)^[15].

Obraz, namalowany techniką olejną na płótnie, wyróżnia się wręcz olbrzymimi rozmiarami – 600 × 600 cm^[1] (lub 580 × 690 cm^[2]). Starcie zostało przedstawione na nim z wysokiego punktu czy też „z lotu ptaka”, w ujęciu symultanicznym (szereg wydarzeń następujących po sobie) i obejmującym całe pole bitwy^[16]. Krajobraz – wielkie puste pola, przedzielone płotami i płonącymi, wiejskimi chałupami – przedstawiono schematycznie, bez żadnych charakterystycznych elementów^[17], jedynie u góry zamknięty został przez widok terenów lesistych, z licznymi pagórkami^[5].

Po prawej stronie obrazu widnieje jakaś osada, a obok niej obóz wojsk szwedzkich z wozami ustawionymi dookoła namiotów^[18]. Poniżej niego znajduje się większy obóz rosyjski, ograniczony wozami, ale dodatkowo zabezpieczony kobyleniami, za którymi widać ustawione oddziały strzelców moskiewskich^[19].

Po lewej stronie obrazu znajdują się wojska polskie, z widocznym ustawieniem chorągwi w szachownicę, urzutowane w głąb, w kilka linii. Przeważająca część jazdy polskiej to husaria z długimi kopiami z małymi proporcami oraz charakterystycznym uzbrojeniem – husarze noszą półzbroje i szyszaki, na ramionach mają pasiaste płaszcze (przypominające kilimy), zaś przy części jeźdźców widać niskie, czarne pojedyncze skrzydło, przymocowane do siodła, zapewne osadzone w łęku^[20]. Każda z chorągwi husarskich ma swój sztandar, czworoboczny, z krzyżem kawalerskim, krzyżem św. Andrzeja lub różnobarwnymi pasami^[17].

W centrum obrazu znajduje się płonąca wieś oraz chorągwie husarskie uderzające na przeciwnika w szyku zwartym i z opuszczonymi kopiami. Stanisław Żółkiewski przedstawiony jest na wprost płonącej wsi. Malarz nie ukazał go w postaci triumfatora, górującego nad innymi, lecz między oddziałami jazdy, tylko nieznacznie wyróżniającego się spomiędzy żołnierzy. Hetmana, dosiadającego karego konia, wyróżnia złocisty szyszak husarski, czerwony żupan i trzymana w ręku buława, którą wskazuje kierunek ataku^[21]. Poniżej jednej z chorągwi husarii, na pierwszym planie widać oddział lekkiej jazdy, bez kopii, ze sztandarem z wizerunkiem węża^[17].

Po stronie przeciwników (na prawym skrzydle ich szyku), w górnej części obrazu, przedstawione są siły szwedzkie. W pierwszym rzucie usytuowana jest piechota, uformowana w czworoboki z pikinierami w środku, których otaczają muszkieterzy w długich koletach i czarnych kapeluszach. Za nimi ustawiona w szachownicę ciężka jazda typu zachodniego, w hełmach i kirysach, z widocznymi arkebuzami oraz rapierami. Nad oddziałami szwedzkimi widać chorągwie, najczęściej czerwone lub białe. Na obrazie autor przedstawił piechotę broniącą się zza kobyleni przed atakami husarii – muszkieterzy z pierwszych szeregów przyklękają i oddają salwę z broni palnej, kobylenie w wielu miejscach są już zniszczone^[22].

W dolnej części obrazu (na lewym skrzydle sił sprzymierzonych) przedstawione są oddziały rosyjskiej jazdy bojarskiej, w spiczastych czapach lub szyszakach, ubranych w długie kaftany. Dowódcy wyróżniają się futrzanymi kołpakami. Za kawalerią widać strzelców moskiewskich, odzianych podobnie jak jeźdźcy, a uzbrojonych w rusznice i broń drzewcową. W dolnym prawym rogu widoczny jest jeździec rosyjski w bogatym stroju, który opuszcza pole bitwy^[19] – to wódz moskiewski, Dymitr Szujski^[23].

W górnej części obrazu umieszczono łaciński napis Dextera Domini Fecit Virtutem, co oznacza „Silna jest ręka Pańska, siła dokazuje”^[24], zaś w dolnej części drugą inskrypcję łacińską, zawierającą ogólny opis bitwy z podaniem jej daty oraz dowódców, którzy brali w niej udział^[19]. W polskim tłumaczeniu brzmi następująco^[25]:

Obraz zgodnie z zamierzeniami umieszczono w farze w Żółkwi. W późniejszych latach zawisły obok niego płótna ufundowane przez Jana III Sobieskiego, przedstawiające jego zwycięstwa^[26]. Były to Bitwa pod Chocimiem Andrzeja Stecha (zapewne we współpracy z Ferdynandem van Kessel, lata 1674–1679) oraz dwa obrazy Marcina Altomonte, Bitwa pod Wiedniem (1693–1694) i Bitwa pod Parkanami (1693–1695)^[27].

Po II wojnie światowej kościół w Żółkwi został zamknięty i przekształcony w magazyn. Bitwa pod Kłuszynem (tak samo jak pozostałe wyżej wymienione obrazy) wisiała w nim do lat 70. XX wieku, kiedy to z inicjatywy Borysa Woźnickiego, dyrektora Lwowskiej Galerii Obrazów, została stamtąd zabrana i przewieziona do magazynu galerii w dawnym klasztorze kapucynów pod zamkiem w Olesku. Po poddaniu konserwacji obraz umieszczono w pokapucyńskim kościele^[28].

Bitwa pod Kłuszynem jest przykładem monumentalnego malarstwa batalistycznego^[29]. Pod względem formatu był to największy obraz namalowany w Polsce aż do czasów dzieł Jana Matejki^[30]. Uznaje się go za dzieło wpisujące się w nurt siedemnastowiecznego malarstwa batalistycznego, w którym zastosowano typowe dla tej tematyki rozwiązania kompozycyjne^[31], jakkolwiek dopatrywano się w nim także zupełnie odwrotnej tendencji – według Władysława Tomkiewicza, dzieło to raczej zaprzecza wzorom ówczesnej batalistyki, bowiem brak w nim zwartej kompozycji, która eksponowałaby decydujący moment starcia lub postać wodza. Zdaniem tego historyka sztuki obraz mógł być fryzem horyzontalnym, który został pocięty na paski i sklejony warstwami^[32]. Koncepcja ta nie została jednak uznana za prawdopodobną^[31].

Pewne cechy kompozycji dzieła Boguszowicza wskazują na podobieństwa do płócien Bitwa pod Orszą i Bitwa pod Kircholmem z Sassenage. Chodzi tu o prezentację starcia z wysokiego punktu, realistyczne potraktowanie szczegółów czy ujęcie symultaniczne^[33]. Ponadto ukazanie w podłużnych strefach grup zbrojnych budzi skojarzenia z pewnymi fragmentami Bitwy pod Lepanto Tommaso Dolabelli, natomiast trudno określić, czy coś zawdzięczał innemu dziełu Włocha – Bitwie pod Kłuszynem z Zamku Królewskiego w Warszawie^[34].

Jednak pod względem artystycznym obraz Boguszowicza trudno uznać za wybitne dzieło malarskie, wyraźnie odstaje poziomem i stylem od wyżej wymienionych prac innych twórców, zaś w porównaniu do płócien przedstawiających zwycięstwa Sobieskiego, sprawia wrażenie wręcz prymitywnego, które wyszło spod ręki prowincjonalnego, domorosłego malarza^[35]. Widać to w przedstawieniu oddziałów wojsk jako czworoboków złożonych z samych głów (tylko z przodu zaznaczone są całe figury postaci), pewnej niezdarności czy niedbałości w malowaniu, schematyzmu prezentacji starcia, braku zwartej całości – umiejętnego połączenia syntetycznego obrazu bitwy z realizmem i precyzyjnymi szczegółami^[36]. Ponadto artysta miał problemy z poradzeniem sobie z perspektywą, pojawiły się trudności w zróżnicowaniu planów, przez co na przykład w środkowej części płótna płot przypomina stojącą drabinę^[37]. Popełnione przez Boguszowicza błędy usprawiedliwiano skrępowaniem go przez instrukcje Żółkiewskiego i brakiem swobody działania, ponadto nieznajomością z autopsji przebiegu bitwy czy też brakiem dostępu do jej planu^[5].

Natomiast wśród zalet obrazu natury artystycznej wymieniano świetny rysunek koni w różnych pozach (spokojnych, w kłusie czy galopie, z tyłu lub z boku), uznawanych za jeden z najlepszych w batalistyce polskiej, urozmaicenie kompozycji przez zróżnicowanie oddziałów – część stoi spokojnie, podczas gdy inne wchodzą do akcji lub atakują przeciwnika – oraz wprowadzenie nad i pomiędzy wojskami dymów i pocisków z dział^[38]. Ponadto grupowanie poszczególnych figur na płótnie porównywano do cech malarstwa cerkiewnego^[39]. Jednak jako najważniejszy walor tego płótna wskazano realizm i prawdziwość, bystrą obserwację szczegółów^[40]. Stronę artystyczną podporządkowano konieczności przedstawienia reguł sztuki wojennej, prostota i schematyzm miały ułatwić widzowi wyobrażenie sobie przebiegu bitwy^[41].

Mimo malarskich niedoskonałości obraz Bitwa pod Kłuszynem uznaje się za ważny przykład ówczesnej batalistyki polskiej, o wręcz nieocenionej wartości jako źródła ikonograficznego dotyczącego zarówno wojskowości staropolskiej, jak i moskiewskiej oraz zachodnioeuropejskiej^[22]. Malarz z realizmem oddał uzbrojenie i strój wojskowy walczących stron, w ujęciu symultanicznym przedstawił szereg epizodów bitwy. Trafnie przedstawił także szyk bojowy wojska koronnego, w którym każda z chorągwi husarskich stanowi odrębną jednostkę, pod własnym znakiem^[42]. Porównując płótno ze źródłami pisanymi dostrzeżono tylko pewną różnicę w ujęciu szyku moskiewskiego: umieszczenie strzelców za jazdą bojarską, odwrotnie niż podają to relacje o bitwie^[17].

• Zbigniew Bania, Agnieszka Bender, Piotr Gryglewski, Jolanta Talbierska: Sztuka polska (4). Wczesny i dojrzały barok (XVII wiek). Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 2013. ISBN 978-83-213-4728-8.
• Jerzy Besala: Stanisław Żółkiewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988, seria: Biografie Sławnych Ludzi. ISBN 83-06-01583-5.
• Mieczysław Gębarowicz: Początki malarstwa historycznego w Polsce. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1981, seria: Studia z historii sztuki, t. XXXIV. ISBN 83-04-00719-3.
• Jarek Godlewski: Obraz „Bitwa pod Kłuszynem” Szymona Boguszewicza. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. [dostęp 2017-02-09]. (pol.).
• Janusz Polaczek: Żółkiew. Miejsce kultu wodzów i dziejów wojennych Polaków. Przemyśl: Przemyskie Centrum Kultury i Nauki, 2006, seria: Kresy, nr 5. ISBN 83-89092-96-4.
• Sławne bitwy Polaków. Kraków–Kielce: Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Kielcach, 1996. ISBN 83-906212-0-7. (brak numeracji stron)
• Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy. T. I: A–C. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1971, s. 199–200 [hasło Boguszowicz (Bogusz, Boguszowic) Szymon].
• Tatiana Sabodasz: Zamek w Olesku. Przewodnik. przeł. Andrzej Otko. Lwów: Wydawnictwo „Centrum Europy”, 2009, seria: Muzea Ukrainy. ISBN 978-966-7022-77-8.
• Tomasz Stańczyk. Spór o obrazy Altomontego. „Uważam Rze Historia”. Październik 2012. 7, s. 78–81, 2012. ISSN 2084-8633. [dostęp 2017-02-27]. 
• Władysław Tomkiewicz: Czy Szymon Boguszowicz?. W: Sztuka i historia. Księga pamiątkowa ku czci profesora Michała Walickiego. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1966, s. 106–114.
• Władysław Tomkiewicz: Pędzlem rozmaitym. Malarstwo okresu Wazów w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1970.
• Zdzisław Żygulski jun: Hetmani Rzeczypospolitej. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1994, seria: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. II-25. ISBN 83-03-03630-0.
• Zdzisław Żygulski jun: Sławne bitwy w sztuce. Warszawa: Pagina, 1996. ISBN 83-86351-07-1.