Bunkier Anielewicza

Widok ogólny upamiętnienia
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Warszawa
Miejsce	ul. Miła róg ul. Dubois
Projektant	nieznany (kamień pamiątkowy), Hanna Szmalenberg i Marek Moderau (obelisk)
Data odsłonięcia	1946, 2006
Położenie na mapie Warszawy Bunkier Anielewicza
Położenie na mapie Polski Bunkier Anielewicza
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Bunkier Anielewicza
52°15′05,52″N 20°59′32,45″E/52,251533 20,992347
Multimedia w Wikimedia Commons

Bunkier Anielewicza – nieistniejący schron (bunkier), który znajdował się na terenie getta warszawskiego, pod kamienicą na rogu ulic Miłej i Dubois (adres przedwojenny ul. Miła 18) na warszawskim Muranowie. Pod koniec powstania w getcie ukrywali się w nim, a następnie ponieśli śmierć bojowcy Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz.

W 1946 roku nad zniszczonym bunkrem usypano kopiec (kurhan) nazwany kopcem Anielewicza.

W czasie powstania sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej znajdował się przy ul. Miłej 29, zaś po jego wykryciu przeniósł się do schronu przy Miłej 18^[1]. Był to duży, dobrze wyposażony w broń i żywność bunkier, z doprowadzoną wodą i elektrycznością^[2], zbudowany pod kamienicą zniszczoną we wrześniu 1939. Należał do osób z żydowskiego półświatka (tzw. czompów) dowodzonych przez Szmula Aszera^[3]. Przecinał go długi wąski korytarz, po którego obu stronach znajdowały się pokoje. Powstańcy nadali im nazwy − Treblinka, Trawniki, Poniatów, Piaski, Getto^[4]. Do bunkra prowadziło sześć wejść.

8 maja 1943 bunkier, w którym znajdowało się ok. 300 osób, został otoczony przez Niemców i kolaborujące z nimi oddziały Ukraińców. Po wezwaniu do poddania się, część ukrywających się (głównie ludność cywilna) opuściła bunkier i poddała się. Żołnierze ŻOB-u, którzy pozostali w środku, próbowali podjąć nierówną walkę, jednak Niemcy zaczęli wpuszczać do środka gaz. Według relacji Tosi Altman, jednej z nielicznych osób, którym udało się wydostać się z bunkra przez szóste, nieodkryte przez Niemców wyjście, na wezwanie Arie Wilnera żydowscy bojowcy popełnili zbiorowe samobójstwo^[5]. Jeden z nich, Lutek Rotblat, najpierw zastrzelił swoją matkę, a następnie sam odebrał sobie życie^[6][5].

Zginęło ok. 120 powstańców, w tym dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz ze swoją dziewczyną Mirą Fuchrer. Przeżyło ok. 15 osób^[7], m.in. Michał Rozenfeld, Tosia Altman, Jehuda Węgrower, Pnina Zalcman i Menachem Bigelman. Niektórzy z ocalałych wkrótce zmarli wskutek odniesionych ran lub zatrucia gazem, pozostali zginęli później po stronie „aryjskiej”^[8][9].

Zasypany bunkier stał się jednocześnie zbiorowym grobem, gdyż po 1945 przy Miłej 18 nie przeprowadzono prac ekshumacyjnych.

Ze względu na podobieństwa do wydarzeń, jakie rozegrały się w roku 73 lub 74 w oblężonej przez Rzymian starożytnej żydowskiej twierdzy Masada, bunkier na Miłej bywa nazywany „warszawską Masadą”^[10].

W 1946 z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich^[11] z gruzów okolicznych domów w miejscu, w którym znajdował się bunkier, usypano kopiec (nazwany Kopcem Anielewicza) na którego szczycie ustawiono pamiątkowy kamień z napisem w językach: polskim, hebrajskim i jidysz o treści (pisownia oryginalna)^[12]:

W 2006 skwer wokół kopca został uporządkowany, a u jego podnóża, po prawej stronie od wejścia na teren upamiętnienia, ustawiono niewielki kamienny obelisk w kształcie ostrosłupa zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i wykonany przez rzeźbiarza Marka Moderau^[13]. Na pomniku wyryto napis w językach polskim, angielskim i jidysz autorstwa Piotra Matywieckiego o treści:

Na czołowej ścianie obelisku w trzech kolumnach umieszczono 51 nazwisk żydowskich powstańców, których tożsamość udało się ustalić^[13]. Powtórzono również, znany z pomnika Umschlagplatz, motyw strzaskanego lasu.

W 2008 Kopiec na wniosek Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego został wpisany do rejestru zabytków^[14].

Współczesny adres Miła 18 to blok mieszkalny położony ok. 700 metrów na zachód przy wolskim odcinku ulicy^[10].

W 2022 roku Muzeum Getta Warszawskiego we współpracy Akademią Humanistyczną im. A. Gieysztora w Pułtusku i specjalistami z Christopher Newport University prowadziło wykopaliska przy ul. Dubois, odkrywając korytarz oraz fragmenty piwnic przedwojennych kamienic, które mogły stanowić część bunkra Anielewicza^[15]. Odkryte zostało najprawdopodobniej jedno z sześciu wejść do bunkra^[16].

• Adres bunkra znalazł się w tytule powieści Leona Urisa o warszawskim getcie Mila 18 (1961)^[17].

• Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie
• Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego
• Pomniki granic getta w Warszawie
• Pomnik Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków