Byk z brązu (byk Falarisa, sycylijski, spiżowy) – jedno z najstarszych opisanych narzędzi kaźni, które rzekomo miał używać Falaris, tyran sycylijskiego miasta Akragas (Agrigento) w latach ok. 570–554 p.n.e. Jego wygląd i zastosowanie opisał Diodor Sycylijski^[1]. Zgodnie z jego opisem pierwotnie spiżowy byk miał pełnić rolę skomplikowanego instrumentu muzycznego, uświetniającego uroczystości odbywające się w świątyni. Jednak jego konstruktor, Perillus, miał namówić Falarisa do wykorzystania go jako narzędzia kaźni, do którego przez górny zamykany otwór mieli być wkładani skazańcy, a następnie mieli być pieczeni żywcem, rozniecając ogień pod bykiem. Krzyk ofiar miał być zniekształcany podczas przechodzenia przez przemyślnie skonstruowany modulator umieszczony w głowie byka i słyszany na zewnątrz jako ryk zwierzęcia. Falaris, zdumiony pomysłem Perillusa, miał polecić mu wejść do urządzenia i zademonstrować, w jaki sposób ono działa. Artysta wszedł do środka, a tyran rozkazał zamknąć otwór i rozpalić pod bykiem ogień. Perillus, uznawany często za pierwszą ofiarę „byka z brązu”, według Diodora miał zostać wyciągnięty, zanim zdążył się usmażyć, a następnie na rozkaz tyrana strącony ze skały^[2].

Brązowy byk rzekomo został zatopiony w morzu w 554 p.n.e., tuż po obaleniu tyrana przez powstanie, na czele którego stał przodek Terona, niejaki Telemach, a sam Falaris miał być ostatnią upieczoną w nim ofiarą. Według innej wersji, po zdobyciu Akragas, byk miał zostać przetransportowany przez Himilkona do Kartaginy i dopiero po jej zniszczeniu ponownie zwrócony do Akragas.

W rzeczywistości nie ma żadnych dowodów archeologicznych na istnienie byka, a jego opis powstał ok. 500 lat po rządach Falarisa, najprawdopodobniej w celu wzmocnienia jego reputacji jako tyrana^[3][4].

Motyw byka z brązu jako narzędzia tortur był wykorzystywany w sztuce przez późniejszych artystów, czego przykładem może być miedzioryt Pierre’a Woeiriota wykonany przed 1562. Najbardziej znanym przykładem użycia motywu spiżowego byka w literaturze jest fragment Boskiej komedii Dantego:

Jak sycylijski byk ów, co najpierwej

(I słusznie bardzo) ryknął jękiem tego,

Który go swemi piłami obrobił,

A tak on ryczał głosem udręczenia,

Że chociaż cały urobiony z miedzi,

Zdało się przecie, że go ból przejmuje^[5]

• Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna
• Lukian z Samosat, Phalaris

Książki:

• William Smith: Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. 1870, s. 234–236
• Helmut Berve: Die Tyrannis bei den Griechen. München 1967, s. 129–132, 593–595

Czasopisma:

• Jan M. Długosz: Wzór na tyrana. Starogreckie wzory i przestrogi ustrojowe. Pomocnik historyczny, 7 lutego 2009 nr 1 (12), s. 21

• Dante Alighieri: Boska Komedja, przekład A. Stanisławskiego, Kraków: 1887
• William Smith: Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, s. 234. ancientlibrary.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-17)].
• Jona Lendering: Phalaris of Acragas
• Jan Maciej Długosz: Wzór na tyrana. Starogreckie wzory i przestrogi ustrojowe