„Carnot” podczas rejsu | |
Klasa | |
---|---|
Historia | |
Stocznia | |
Położenie stępki |
10 września 1891 |
Wodowanie |
12 lipca 1894 |
Marine nationale | |
Wejście do służby |
25 czerwca 1897 |
Wycofanie ze służby |
październik 1919 |
Los okrętu |
złomowany w 1922 |
Dane taktyczno-techniczne | |
Wyporność |
normalna: 11 954 tony |
Długość |
114 m między pionami |
Szerokość |
21,4 m |
Zanurzenie |
8,36 m |
Materiał kadłuba | |
Napęd | |
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 16 300 KM 24 kotły, 2 śruby | |
Prędkość |
17,8 węzła |
Zasięg |
3520 Mm przy 10 w. |
Uzbrojenie | |
2 działa kal. 305 mm L/45 (2 x I) 2 działa kal. 274 mm L/45 (2 x I) 8 dział kal. 138 mm L/45 (8 x I) 4 działa kal. 65 mm L/50 (4 x I) 12 dział kal. 47 mm L/40 (12 x I) 8 rewolwerowych dział kal. 37 mm L/20 (8 x V) | |
Wyrzutnie torpedowe |
4 × 450 mm (4 x I) |
Opancerzenie | |
pas pancerny 240–450 mm wieże artylerii głównej 370 mm barbety 150 mm wieża dowodzenia 230 mm pokład 70–100 mm + 20 mm | |
Załoga |
624 |
Carnot – francuski pancernik (przeddrednot) z końca XIX wieku. Był jedną z pięciu podobnych do siebie jednostek zamówionych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1890 roku (prócz niego były to: „Charles Martel”, „Jauréguiberry”, „Masséna” i „Bouvet”). Okręt wypierał 11 954 tony, a jego główną artylerię stanowiły dwa działa kalibru 305 mm i dwa kal. 274 mm, uzupełniane przez osiem dział kal. 138 mm. Zwodowany 12 lipca 1894 roku w stoczni Arsenal de Toulon w Tulonie, został przyjęty do służby w Marine nationale 25 czerwca 1897 roku. Nazwę otrzymał na cześć francuskich polityków – Lazare’a Carnota oraz Marie Carnota. Służył na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim do kwietnia 1914 roku, kiedy został wycofany z czynnej służby. Do października 1919 roku pełnił rolę hulku mieszkalnego, po czym został zezłomowany w 1922 roku.
Projekt i budowa
[edytuj | edytuj kod]Doświadczenia z prób i początków eksploatacji zbudowanych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1881 roku pancerników (okrętów pancernych) „Hoche”, „Marceau” i „Neptune” skłoniły admiralicję do rozpoczęcia prac projektowych nad ich następcami[1]. W przyjętym w 1890 roku nowym programie rozbudowy floty (z planową realizacją w latach 1892–1901), którego twórcą był ówczesny minister marynarki Édouard Barbey, znalazło się m.in. zbudowanie pięciu nowych pancerników, przez co Marine nationale miała mieć w służbie 24 jednostki tej klasy (prócz „Carnota” powstały „Charles Martel”, „Jauréguiberry”, „Masséna” i „Bouvet”)[2][3]. Okręty powstały według jednolitych założeń projektowych, choć różniły się między sobą szczegółami konstrukcji oraz wyglądem zewnętrznym; przenosiły jednak identyczne uzbrojenie, były podobnie opancerzone oraz miały zbliżoną prędkość i manewrowość[1]. W założeniach miały mieć wyporność normalną około 14 000 ton, opancerzenie na całej długości linii wodnej i uzbrojenie składające się z dwóch dział kal. 340 mm, dwóch kal. 274 mm oraz ośmiu kal. 138 mm[4]. Naciski ze strony parlamentu oraz zwolenników Jeune École na obniżenie kosztów budowy spowodowały zmniejszenie kalibru dział artylerii głównej do 305 mm i umieszczenie dział artylerii średniej w wieżach zamiast w kazamatach, przez co wyporność normalna miała nie przekroczyć 12 000 ton[4].
Projektując nowe okręty zaczerpnięto niektóre rozwiązania techniczne z ich poprzedników: z „Hoche” przejęto układ rozmieszczenia najcięższej artylerii w tzw. romb (dwa pojedyncze działa na dziobie i rufie oraz dwa kolejne w wieżach przyburtowych), z typu Marceau natomiast kształt kadłuba z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami zapewniający dobrą dzielność morską (z wyjątkiem obniżonego o jeden poziom pokładu rufowego zastosowanego w celu zmniejszenia masy konstrukcji)[5].
Projektantem przyszłego „Carnota” był inż. Victor Saglio, pracujący w państwowej stoczni Arsenal de Toulon[6]. Według dwóch przedstawionych przez niego projektów okręt miał mieć wyporność około 14 000 ton i wiele wspólnych elementów z projektowanym w tym samym czasie przez inż. Charles’a Huina pancernikiem „Charles Martel”[7]. Aby zmniejszyć masę okrętu zrezygnowano z dodatkowego pomostu i rufowego masztu bojowego, a także ciężkich żurawików do opuszczania kutrów i łodzi okrętowych[7]. Problem z rozmieszczeniem łodzi rozwiązano stosując kratownicę z parą suwnic, jak na pancerniku „Marceau”[7].
„Carnot” został zamówiony i zbudowany w stoczni Arsenal de Toulon w Tulonie[7]. Stępkę okrętu położono 10 września 1891 roku, a jego kadłub zwodowany został 12 lipca 1894 roku[7][a]. Nazwa jednostki początkowo miała upamiętniać francuskiego polityka, matematyka i generała Lazare’a Carnota, jednak po zamordowaniu 25 czerwca 1894 roku prezydenta Marie Carnota postanowiono, że imię jednostki będzie symbolizować ich obu[7]. Koszt budowy jednostki wyniósł około 28 500 000 franków (w przeliczeniu 1 070 088 £)[8][9][10]. Fundusze pochodziły z kredytów przyznanych w 1891 roku[7].
27 grudnia 1895 roku na nowo zbudowanym okręcie rozpoczęły się próby siłowni, początkowo na uwięzi[11]. Jesienią 1896 roku rozpoczęły się oficjalne próby pokładowej artylerii[11]. Podczas przeprowadzonych w latach 1896–1897 prób układu napędowego osiągnięto następujące wyniki: w 24-godzinnej próbie prędkości przy mocy nominalnej 11 547 KM zanotowano 17,5 węzła, zaś w próbie 4-godzinnej przy przeciążeniu maszyn osiągnięto prędkość 17,8 węzła[12][13].
Dane taktyczno-techniczne
[edytuj | edytuj kod]Charakterystyka ogólna
[edytuj | edytuj kod]„Carnot” był zbudowanym ze stali pancernikiem z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami[14]. Podobnie jak w „Charles Martel”, na większości długości kadłuba była nadbudowa, na której była posadowiona wieża dziobowa działa; wieża rufowa była niżej na pokładzie górnym, a na samej rufie kadłub obniżał się do pokładu głównego[15]. Również na samym dziobie pokład obniżał się w stosunku do nadbudowy. Kadłub podzielony był za pomocą 10 grodzi na 11 przedziałów wodoszczelnych, a jego konstrukcja opierała się na 96 wręgach[16]. W przeciwieństwie do „Charles’a Martela” okręt miał odrębnie położone kotłownie, które mieściły się w przedziałach 5. i 6. (E i F) – razem 16 kotłów oraz w 8. (H) – 8 kotłów, rozdzielone przez zasobnie węglowe i magazyny amunicyjne umieszczonych na śródokręciu dział kal. 274 i 138 mm (G)[16]. Charakterystyczną cechą „Carnota” były trzy rzędy prostokątnych iluminatorów oraz szeroko rozsunięte kominy, przy czym prostokątny w przekroju dziobowy był większy niż rufowy[17][18]. Dodatkowo na dziobie, w miejscu planowanego pierwotnie działa pościgowego, zbudowano pomieszczenie z reflektorami Mangina[14].
Okręt miał długość całkowitą wynoszącą 119 metrów (114 metrów między pionami), szerokość 21,4 metra i maksymalne zanurzenie 8,36 metra[17][15][b]. Wyporność normalna wynosiła 11 954 tony, zaś pełna 13 177 ton[8][15][c].
Załoga okrętu składała się z 22 oficerów oraz 602 podoficerów i marynarzy[19][d].
Urządzenia napędowe
[edytuj | edytuj kod]Okręt był napędzany dwoma czterocylindrowymi pionowymi maszynami parowymi potrójnego rozprężania produkcji zakładów Indret w Nantes, z których każda poruszała jedną śrubę napędową[15][20]. Parę dostarczały 24 opalane węglem kotły wodnorurkowe systemu Lagrafel-d’Allest, o ciśnieniu roboczym 15 kG/cm², rozmieszczone w dwóch kotłowniach[17][21]. Maszyny osiągały przy przeciążeniu łączną maksymalną moc 16 300 KM, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 17,8 węzła[17][20]. Normalny zapas węgla wynosił 680 ton (maksymalnie 980 ton), co zapewniało zasięg 3520 Mm przy prędkości ekonomicznej 10 węzłów[8][15][e]. Zasięg z pełnym zapasem węgla przy prędkości maksymalnej wynosił 600 Mm, a zużycie paliwa przy pełnej mocy kształtowało się na poziomie 15 ton na godzinę[12].
Prąd generowały trzy zespoły prądnic (prawdopodobnie firmy Sautter-Harlé) napędzanych przez dwucylindrowe maszyny parowe, wytwarzające łącznie 90 kWh energii (czwarty zespół prądnic był zapasowy)[16]. Produkowały one prąd stały o napięciu 80 V i natężeniu 600 A, używany do zasilania oświetlenia pokładowego, łukowych reflektorów bojowych, napędu wind amunicyjnych czy wentylatorów w kotłowniach[16].
Uzbrojenie
[edytuj | edytuj kod]Główną bronią pancernika były dwa pojedyncze działa kal. 305 mm L/45 M1887, o masie 44,3 tony, umieszczone w obracanych hydraulicznie wieżach o masie 93,7 tony na pokładzie dziobowym i rufowym na osi symetrii okrętu[17][22]. Działa strzelały pociskami burzącymi o masie 292 kg lub przeciwpancernymi o masie 340 kg na odległość 11,6–13,6 km z prędkością początkową 780–823 m/s[22][23]. Artylerię główną drugiego kalibru stanowiły dwa pojedyncze działa kal. 274 mm L/45 M1887, o masie 35 ton, także umieszczone w hydraulicznie obracanych wieżach o masie 79,1 tony, na pokładzie głównym przy prawej i lewej burcie[17][24]. Armaty strzelały pociskami o masie 216–255 kg na odległość 12,8 km z prędkością początkową 780–800 m/s[16][23]. Zapas amunicji najcięższej artylerii wynosił 60 pocisków na lufę[12].
Artylerię średnią stanowiło osiem pojedynczych, również umieszczonych w obracanych hydraulicznie cylindrycznych wieżach, szybkostrzelnych dział kal. 138 mm L/45 M1891 (faktyczny kaliber wynosił 138,6 mm)[16][23][f]. Armaty ważyły 4,58 tony każda, zaś wieże wraz z działami miały masę 11,2 tony[16]. Strzelały pociskami o masie 30 kg (masa naboju 48,6 kg) na odległość 8 km z prędkością początkową 770 m/s, a zapas amunicji wynosił 250 sztuk na lufę[16][23]. Po cztery działa strzelały na każdą z burt. Dwie wieże umieszczono na wysokości przedniego masztu na poziomie górnego pokładu, a reszta znajdowała się na poziomie głównego pokładu – cztery po obu stronach burtowych wież dział kal. 274 mm i dwie przy rufowej wieży dział kal. 305 mm[17][15].
Okręt uzbrojony był też w liczną artylerię małokalibrową, na którą składały się cztery pojedyncze działa kal. 65 mm L/50 M1888/M1891 (dwa umieszczone z przodu na skrzydłach dolnego mostku i dwa w rufowej części spardeku), 12 pojedynczych dział Hotchkiss M1885 L/40 kal. 47 mm (zamontowanych na mostku górnym i rufowym, dolnym poziomie dziobowego masztu bojowego oraz pomostach ponad wieżami dział kal. 274 mm) oraz 8 rewolwerowych pięciolufowych działek kal. 37 mm L/20 M1885[17][15][g]. Działa kal. 65 mm miały masę 498 kg (540 kg z zamkiem) i strzelały pociskami o masie 4 kg z prędkością wylotową 715 m/s, z szybkostrzelnością do 15 strz./min[25]. Działa kal. 47 mm strzelały pociskami o masie 1,5 kg z szybkostrzelnością 20–25 strz./min, zaś w działkach kal. 37 mm używano pocisków o masie 0,5 kg, wystrzeliwanych z szybkością 25 strz./min[26]. Prócz tego na pancerniku zamontowano cztery pojedyncze wyrzutnie torped (dwie burtowe podwodne, zlokalizowane pomiędzy wieżami dział. kal. 274 mm a bliższymi rufie wieżami dział. kal. 138 mm i dwie ruchome nawodne) kal. 450 mm[17][20].
Opancerzenie
[edytuj | edytuj kod]Pancerz okrętu miał łączną masę około 3800 ton[12]. Jego podstawowym elementem był wykonany ze stali niklowej pas burtowy o grubości maksymalnej 450 mm na śródokręciu, zmniejszającej się w stronę dziobu do 350 mm i rufy do 240 mm (część górna; dolna miała grubość 250 mm na śródokręciu)[20]. Wysokość rozciągającego się na całej długości kadłuba pancerza burtowego wynosiła 2 metry, z czego 1,5 metra znajdowało się poniżej konstrukcyjnej linii wodnej[20][h]. Ponad nim rozciągał się górny pas pancerny o grubości 100 mm, chroniący podajniki amunicyjne dział kal. 305 i 274 mm, o wysokości od 3 metrów na dziobie, poprzez 1,2 metra na śródokręciu i 2 metry na rufie[17] .
Wypukły pokład pancerny wykonany ze stali miękkiej umieszczony został na górnej części głównego pasa burtowego i miał grubość od 70 mm na środku do 100 mm przy burtach; 0,9 metra poniżej znajdował się przeciwodłamkowy pancerz pokładowy o grubości 20 mm[20]. Wieża dowodzenia o kształcie walca miała ściany grubości 230 mm[22].
Wieże artylerii głównej kal. 305 i 274 mm były chronione pancerzem ze stali kowalnej o grubości 370 mm (dach 70 mm)[22]. Posadowione były na barbetach o grubości 150 mm[17][15][i]. Wieże artylerii średniej kal. 138 mm miały pancerz o grubości 102 mm (góra 20 mm)[22].
Służba
[edytuj | edytuj kod]25 czerwca 1897 roku pancernik został przyjęty do służby w Marine nationale[8][11][j]. „Carnot” został wcielony do 1. Dywizjonu Pancerników Eskadry Śródziemnomorskiej, zastępując przeniesiony do 3. Dywizjonu pancernik „Marceau”[11]. W nocy z 17 na 18 sierpnia 1897 roku przy silnym wietrze okręt zerwał się z kotwicy, nie odnosząc poważniejszych uszkodzeń[27]. W 1900 roku część rewolwerowych działek kal. 37 mm zostało wymienionych na półautomatyczne działka tego samego kalibru systemu Maxima, a liczbę dział kal. 47 mm powiększono do 18[20][k]. W latach 1900–1901 „Carnot” wchodził w skład stacjonującej nad Atlantykiem Eskadry Północnej[11]. Na początku XX wieku z okrętu zdemontowano nawodne wyrzutnie torped[17] .
W 1902 roku okręt powrócił na Morze Śródziemne, wchodząc powtórnie w skład Eskadry Śródziemnomorskiej (do 1904 roku)[11]. Od 21 do 27 czerwca 1903 roku „Carnot” wraz z innymi okrętami Eskadry Śródziemnomorskiej (m.in. pancernikami „Jauréguiberry” i „Iéna”) odbył rejs do Kadyksu. Z powodu zbyt dużego zanurzenia „Carnot” i „Jauréguiberry” musiały zostać na redzie, a do hiszpańskiego portu zawinęła jedynie „Iéna”, na której pokładzie gościł król Alfons XIII Burbon[27]. Od 1905 do 1906 roku jednostka ponownie została przeniesiona do Eskadry Północnej[11]. W dniach 7–14 sierpnia 1905 roku „Carnot” wszedł w skład liczącej 18 jednostek reprezentacji floty francuskiej (trzy pancerniki, trzy pancerniki obrony wybrzeża, cztery krążowniki pancerne, jeden krążownik pancernopokładowy i siedem kontrtorpedowców), która wzięła udział w paradzie morskiej w Spithead w obecności króla Edwarda VII[27].
Lata 1907–1910 okręt spędził na Morzu Śródziemnym[11]. Wiosną 1909 roku jednostka trafiła na remont z powodu niegroźnej awarii cylindra wysokiego ciśnienia[27]. Od 4 stycznia do końca maja 1910 roku „Carnot” wraz z innymi należącymi do 2. Eskadry okrętami wziął udział w rejsie Mers el-Kébir – Tanger – Gibraltar – Kadyks – Lizbona – Vigo (Hiszpania) – La Pallice, a następnie okręty powróciły do Tulonu na coroczne manewry[27]. W połowie czerwca okręt przeszedł do Brestu, wchodząc po raz kolejny w skład Eskadry Północnej, przemianowanej 1 sierpnia 1911 roku w 3. Eskadrę[27]. W sierpniu 1911 roku „Carnot”, należący do 2. Dywizjonu Pancerników 3. Eskadry, wziął udział w manewrach floty na Morzu Śródziemnym, podczas których stwierdzono wady podajników amunicyjnych dział kal. 274 mm[27]. 25 września na redzie Tulonu jednostka wzięła udział w akcji ratowniczej po wybuchu ładunków miotających na pancerniku „Liberté”, a na początku października powróciła do Brestu[27]. W 1913 roku „Carnot” uczestniczył w kolejnych manewrach w składzie 2. Dywizjonu Pancerników 3. Eskadry, po czym 11 listopada 3. Eskadrę rozformowano[27].
18 marca 1914 roku dowództwo floty podjęło decyzję o wycofaniu z dniem 1 kwietnia ze służby pancerników „Carnot”, „Brennus”, „Masséna” i „Charles Martel”[28]. Okręt pozostał w Breście, pełniąc funkcję hulku mieszkalnego[27]. Działa kal. 305 mm zostały w 1914 roku przerobione na haubice kolejowe kal. 370 mm M1915 i trafiły na wyposażenie dwóch baterii: Surcouf i Staïfia[29]. 27 maja 1918 roku obie baterie zostały zdobyte przez Niemców, jednak nie zostały przez nich wykorzystane bojowo; działo z baterii Staïfia zostało złomowane, a po zawarciu rozejmu do Francji powróciła sprawna armata z baterii Surcouf[29].
Jednostka została skreślona z listy floty w październiku 1919 roku[17][30]. 8 kwietnia 1922 roku okręt został sprzedany w celu złomowania, które przeprowadzono w Breście w tym samym roku[27][31].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293 oraz Gogin 2020 ↓ podają, że stępkę okrętu położono w lipcu 1891 roku, natomiast Jane 1970 ↓, s. 98 podaje, że nastąpiło to w sierpniu 1891 roku.
- ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 532 podaje, że długość na linii wodnej wynosiła 116 metrów, szerokość 21,5 metra i zanurzenie 8,4 metra.
- ↑ Identycznie podaje Brassey 1905 ↓, s. 263. Natomiast Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 532 podaje wyporność 12 146 ton, Leyland 1900 ↓, s. 233 12 008 ton, Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 192 11 956 ton, zaś Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 18 i Jane 1970 ↓, s. 98 – 12 150 ton.
- ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293 i Gogin 2020 ↓ podają, że załoga pancernika liczyła 647 osób, zaś Jane 1970 ↓, s. 98, Leyland 1900 ↓, s. 233 i Brassey 1905 ↓, s. 263 podają liczbę 625, natomiast Jane 1900 ↓, s. 137 – 621.
- ↑ Gogin 2020 ↓ podaje, że 3000 Mm przy prędkości 10 węzłów.
- ↑ Jane 1970 ↓, s. 98 podaje, że wieże były obracane elektrycznie.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 69, 72 podaje, że na okręcie zamontowanych było pięć działek rewolwerowych kal. 37 mm i cztery działka jednolufowe tego kalibru.
- ↑ Gogin 2020 ↓ podaje, że pancerz burtowy miał wysokość 2,3 metra, z czego pod wodą znajdowało się 1,8 metra.
- ↑ Identycznie podaje Jane 1970 ↓, s. 98. Natomiast Glock 2016a ↓, s. 67 podaje, że grubość barbet wynosiła 320 mm.
- ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293 i Gogin 2020 ↓ podają, że okręt wcielono do służby w lipcu 1897 roku.
- ↑ Gogin 2020 ↓ podaje, że dodano cztery działa kal. 47 mm.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 62.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 62, 72.
- ↑ Olender 2019 ↓, s. 280.
- ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 63.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 62-63.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 64-65.
- ↑ a b c d e f g Glock 2016a ↓, s. 65.
- ↑ a b c d Glock 2016a ↓, s. 72.
- ↑ Leyland 1900 ↓, s. 233.
- ↑ Brassey 1905 ↓, s. 263.
- ↑ a b c d e f g h Glock 2016b ↓, s. 58.
- ↑ a b c d Jane 1970 ↓, s. 98.
- ↑ Jane 1900 ↓, s. 137.
- ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 66.
- ↑ a b c d e f g h Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293.
- ↑ a b c d e f g h Glock 2016a ↓, s. 68.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Gogin 2020 ↓.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 65, 68-69.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 70, 72.
- ↑ a b c d e f g Glock 2016a ↓, s. 69.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 69, 72.
- ↑ a b c d e Glock 2016a ↓, s. 67.
- ↑ a b c d Olender 2019 ↓, s. 91.
- ↑ Glock 2016a ↓, s. 66, 68.
- ↑ Chodnicki 2018 ↓, s. 109, 399-400.
- ↑ Chodnicki 2018 ↓, s. 109.
- ↑ a b c d e f g h i j k Glock 2016b ↓, s. 59.
- ↑ Glock 2016b ↓, s. 58-59.
- ↑ a b Glock 2016b ↓, s. 65.
- ↑ Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 18.
- ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 192.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
- Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
- Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
- Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 1. „Morza i okręty”. Nr specjalny 3 (8). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-3509.
- Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 2. „Morza i okręty”. Nr 3 (9). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-2499.
- Ivan Gogin: Carnot battleship (1897). Navypedia. [dostęp 2020-12-05]. (ang.).
- Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
- Jane’s Fighting Ships 1900. Fred T. Jane (red.). London: Sampson Low, Marston & Co., 1900. (ang.).
- Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
- Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
- Piotr Olender: Wojskowość morska okresu „pary i żelaza” (1860–1905). Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-7889-862-7.
- The Naval Annual, 1900. J. Leyland (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1900. (ang.).
- The Naval Annual, 1905. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1905. (ang.).