Centrum Wyszkolenia Armii – ośrodek szkoleniowy Polskich Sił Zbrojnych.

25 sierpnia 1941 dowódca Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR wydał rozkaz ustny utworzenia Centrum Organizacyjno-Wyszkoleniowe Armii pierwszym komendantem został gen. bryg. Wacław Przeździecki, a szefem sztabu mjr dypl. Karol Domaniewski. Miejscem organizacji stał się garnizon Tockoje. Zadaniem Centrum było:

• przyjmowanie żołnierzy w szeregi armii, zwalnianych z miejsc osadzenia,
• formowanie z nich oddziałów i szkolenie,
• organizowanie centrów wyszkolenia, szkół podchorążych i podoficerskich.

Centrum współdzieliło teren obozu z 6 Dywizją Piechoty. 1 września 1941 komendantem został płk dypl. Janusz Gaładyk i tego dnia rozpoczęło działalność.

9 września 1941 r. nastąpiła zmiana nazwy na Ośrodek Zapasowy Armii. W ramach OZA poza innymi zadaniami, pozostawiono pion szkoleniowy w postaci Ośrodka Szkolnego pod dowództwem ppłk dr Tadeusza Felsztyna, od 11 września mjr dypl. Karola Domaniewskiego. Zadaniem Ośrodka Szkolnego były sprawy wyszkoleniowe, organizacja i kierownictwo szkół oraz kursów, organizacja centrum doświadczalnego^[1]. Olbrzymim problemem stało się zakwaterowanie i warunki kwaterunkowe, a właściwie ich uboga infrastruktura. trudności te pogłębiły nadchodzące chłody i mróz. Celem rozpoczęcia szkolenia wobec napływających dużej ilości ochotników do armii podjęto przygotowania do szkolenia. W tym celu 25 września 1941 podjęto decyzję o utworzeniu w ramach OZA:

• Centrum Wyszkolenia Piechoty z komendantem ppłk Aleksandrem Idzikiem
• Centrum Wyszkolenia Artylerii z komendantem ppłk Janem Kazanowskim
• Centrum Wyszkolenia Sanitarnego z komendantem kpt. dr Janem Gajkiem.

Sztab armii nie zatwierdził organizacji formowanych centrów. Z uwagi na to 29 września 1941 płk dypl. Janusz Gaładyk z Centrum Wyszkolenia Piechoty sformował 19 pułk piechoty, a z żołnierzy Centrum Wyszkolenia Artylerii zorganizował 7 pułk artylerii lekkiej, dla formowanej w OZA 7 Dywizji Piechoty^[2].

Zgodnie z rozkazem dowódcy PSZ w ZSRR L..dz.140 z 20 października rozformowano OZA, w jego miejsce sformowano Ośrodek Organizacyjny Armii, którego głównym celem była organizacja nowych oddziałów dla formowanej 7 DP. Praca szkoleniowa została zdecentralizowana, gdyż każdy sformowany oddział prowadził szkolenie we własnym zakresie. Powstałe Szkoły Podchorążych Rezerwy i Szkoły Podoficerskie miały być sformowane w ramach poszczególnych dywizji i pułków. Szkoły broni i służb miały być formowane przy jednostkach broni i służb^[3]. Komendantem OOA został płk dypl. Bronisław Rakowski. Wobec zmiany dyslokacji PSZ w ZSRR na południe do republik środkowoazjatyckich ZSRR oraz formowania dodatkowych związków taktycznych i oddziałów szczebla armii, wyłączono z OOA pod dowództwem płk dypl. Bronisława Rakowskiego 20 pp i inne pododdziały jako zawiązki 8 Dywizji Piechoty, 1 pułku ułanów, 1 pułku saperów, 1 pułku łączności. Nad trzonem OOA dowództwo objął płk dypl. Leon Koc, a skład Ośrodka został przetransportowany koleją do Guzar w Uzbekistanie. Rozkazem Organizacyjnym nr 2 w składzie Ośrodka Organizacyjnego Armii utworzono Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty, Szkołę Kierowców. Z uwagi na brak pomocy szkoleniowych, trudne warunki bytowe szkolenie postępowało niezwykle wolno^[4].

Rozkazem Komendy Garnizonu w Buzułuku nr 11 z dnia 22 listopada 1941 zorganizowano kompanię szkolną z szeregowych z cenzusem, jako zawiązek szkół podchorążych w Buzułuku w obwodzie orenburskim. Wszystkich przybywających żołnierzy, którzy odpowiadali warunkom przyjęcia do szkoły podchorążych, kierowano do kompanii szkolnej. Warunki zewnętrzne nie pozwalały na rozpoczęcie kursu. 2 grudnia 1941 roku kompanię szkolną przeniesiono do nowego miejsca zakwaterowania w szkole i szpitalu dziecięcym, potem jeszcze do miejscowości Kołtubanka, należącej do garnizonu Tockoje^[5]. Dowódcą kompanii był kpt. Jerzy Emir-Hassan w dniu 15 stycznia 1942 kompania szkolna liczyła 4 oficerów i 248 szeregowych. Po przewiezieniu kompanii szkolnej do Uzbekistanu rozkazem dowódcy PSZ w ZSRR z dnia 14 stycznia 1942 L.dz.60/20/IV/Tjn/42 kompania została rozformowana część szeregowych z cenzusem skierowano do Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii i Szkoły Podchorążych Rezerwy Broni Pancernej, część przekazana do Centrum Wyszkolenia PSZbr. w ZSRR.

Na nowe zakwaterowanie została wyznaczona miejscowość Wriewskij^[a] w Uzbeckiej SRR (współcześnie Uzbekistan). Od lutego 1942 roku umiejscowiono tu formowane Centrum Wyszkolenia PSZbr. w ZSRR, jego komendantem był płk Nikodem Sulik, a zastępcą płk kaw. Roman Józef Safar^[5]. Centrum Wyszkolenia Armii prowadziło szkolenie dla broni, to jest: piechoty, saperów, łączności oraz służb: sanitarnej, intendentury, uzbrojenia, zaopatrzenia i transportu. Poza nim funkcjonowały dwa centra: Centrum Wyszkolenia Artylerii i przy Ośrodku Organizacyjnym Broni Pancernej – Centrum Wyszkolenia Broni Pancernej.

Szkołę Podchorążych ulokowano w obszernym budynku, mieszczącym wygodne pomieszczenia dla uczniów, kancelarie, mieszkanie komendanta Szkoły mieszkania kadry, kuchnię i magazyn żywnościowy. Komendantem szkoły był mjr dypl. Zygmunt Czarnecki, natomiast komendantem Kursu Unitarnego Szkoły Podchorążych kpt. Jerzy Emir-Hassan^[5]. Zastępcą komendanta Kursu był por. Aleksander Waroczewski, a dowódcą III plutonu Kursu był Ryszard Silinicz. Intensywne szkolenie obejmowało wykłady i ćwiczenia praktyczne piechoty, terenoznawstwo, ze szczególnym naciskiem na sprawność bojową. Po nauce uczniowie spotykali się na zebraniach (nazywanych kominkami harcerskimi) z bogatym programem artystycznym, w tym chórem rewelersów^[5].

Uroczyste zakończenie I Kursu Unitarnego Szkoły Podchorążych nastąpiło 12 marca 1942 roku^[b] z udziałem szefa sztabu Polskich Sił Zbrojnych gen. Zygmunta Bohusza-Szyszko, który przekazał podchorążym i kadrze pozdrowienia i podziękowanie od dowódcy Armii gen. Władysława Andersa oraz przemówił do elewów. Szkołę ukończyło 120 uczniów^[5]. I etap ewakuacji Armii Andersa do Iranu rozpoczął się już 24 marca 1942 roku^[6]. W trakcie II ewakuacji z ZSRR Polskich Sił Zbrojnych, ewakuowano w składzie CWA 148 oficerów 2209 szeregowych^[7].

Jednocześnie na mocy rozkazu dowódcy PSZbr. w ZSRR L.dz.104/OIII/Tjn/41 z dnia 23 grudnia 1941 rozpoczęto uruchomienie Szkół Podchorążych Rezerwy Piechoty w związkach taktycznych i oddziałach armii. 2 marca 1942 r. w 6 DP i Ośrodku Organizacyjnym Armii, 7 marca 1942 w 5 DP, również w pierwszej dekadzie marca w 7 DP. I ewakuacja objęła tylko Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty ewakuowaną wraz z OOA, pozostałe pozostały wraz ze swoimi dywizjami. Od 20 marca 1942 w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Karasu powstała Szkoła Podchorążych Rezerwy Artylerii ze 251 podchorążymi pod dowództwem mjr Tadeusza Ostrowicza z dowódcami baterii szkolnych kpt. Leopoldem Skarżyńskim, kpt. Marianem Lewandowskim i kpt. Karolem Zielińskim, wszyscy wymienieni oficerowie przybyli do ZSRR z Wielkiej Brytanii w lutym i marcu 1942 roku^[8]. 1 lipca 1942 r. z pozostałych w oddziałach armii żołnierzy broni pancernej powstał Ośrodek Szkolny Broni Pancernej, w jego składzie powołano Szkołę Podchorążych Rezerwy Broni Pancernej pod dowództwem kpt. Jerzego Rędziejowskiego z 69 elewami^[9]. Ostatecznie wszystkie Szkoły Podchorążych Rezerwy wyjechały na Bliski Wschód w sierpniu i na początku września 1942 roku podczas II ewakuacji wraz ze swoimi jednostkami.

Na podstawie wytycznych w sprawie wyszkolenia i organizacji Dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie z dnia 11 grudnia 1942 L.dz.1457/Tj./III/42 rozpoczęto poprzedzone rozkazem z 14 grudnia 1942 L.dz.1012/I/Tj./42 formowanie Centrum Wyszkolenia Armii pod dowództwem ppłk. Wincentego Kurka, a dyrektorem nauk mianowano ppłk. dypl. dr Stanisława Biegańskiego. CWA formowano z połączenia CWA PSZ w ZSRR i Centrum Wyszkolenia Broni i Służb Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie. według przewidywań miało liczyć 140 oficerów i 298 szeregowych. Centrum miało przygotować warunku dla szkolenia jednorazowo 421 oficerów i 1895 szeregowych^[10]. CWA podlegało dowódcy 7 Dywizji Piechoty płk. dypl. Leopoldowi Okulickiemu, stacjonowało na terenie obozu Khanaqin. Skład organizacyjny (tymczasowy) centrum zgodnie z rozkazem z dnia 14 grudnia 1942 składał się z:

• Komendy Centrum
• Ośrodka Wyszkolenia Piechoty
• Ośrodka Wyszkolenia Łączności
• Ośrodka Wyszkolenia Technicznego
• Ośrodka Wyszkolenia Przeciwgazowego
• Ośrodka Wyszkolenia Sanitarnego
• Ośrodka Wyszkolenia Gospodarczego.

Tymczasowo z CWA zostały wyłączone:

• Ośrodek Wyszkolenia Artylerii
• Ośrodek Wyszkolenia Broni Pancernej
• Ośrodek Wyszkolenia Saperów^[11].

Zostały one zorganizowane osobnymi rozkazami i pozostawały bezpośrednio podporządkowane: Ośrodek Wyszkolenia Artylerii pod dowództwem dowódcy Grupy Artylerii Armii, Ośrodek Wyszkolenia Broni Pancernej pod dowództwo 2 Brygady Czołgów, Ośrodek Wyszkolenia Saperów pod dowództwo Saperów APW.

W 1943 roku Centrum Wyszkolenia Armii włączono w skład Wysuniętej Bazy Armii Polskiej na Wschodzie, 2 Korpusu Polskiego PSZ utworzonej na podstawie wydanych w dniu 25 listopada 1943 przez Naczelnego Wodza, gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego Wytycznych organizacyjnych dla Armii Polskiej na Wschodzie^[12].

W kwietniu 1944 CWA zostało przetransportowane z Egiptu do Włoch i początkowo zakwaterowane w obozie Bazy 2 Korpusu Polskiego w San Basilio. Następnie 4 października 1944 przeniesione do miejscowości Matera. Od 1 maja 1944 r. CWA zostało podporządkowane dowódcy 7 Zapasowej Dywizji. Od 18 października 1944 r. CWA ponownie wyłączone ze składu 7 Dywizji Piechoty i podporządkowane bezpośrednio dowódcy Bazy 2 KP. W trakcie pobytu we Włoszech prowadziło liczne szkolenia specjalistyczne dla szeregowych i oficerów 2 Korpusu Polskiego i Bazy 2 KP^[13]. Komendantowi CWA podlegały też wydzielone ośrodki studiów w Benevento i Capui^[14].

Centrum Wyszkolenia Armii w okresie maj 1944 – maj 1945 dzieliło się na:

• Ośrodek Wyszkolenia Piechoty
• Ośrodek Wyszkolenia Artylerii
• Ośrodek Wyszkolenia Łączności
• Ośrodka Wyszkolenia Służby Warsztatowej
• Ośrodka Wyszkolenia Przeciwgazowego
• Ośrodek Wyszkolenia Służby Zaopatrzenia
• Ośrodek Wyszkolenia Służby Uzbrojenia
• Ośrodka Wyszkolenia Sanitarnego
• Ośrodka Wyszkolenia Gospodarczego

Poza CWA przy brytyjskich ośrodkach szkoleniowych funkcjonowały podległe CWA:

• Polskie Skrzydło Saperskie w Capui (od końca maja 1944)
• Ośrodek Wyszkolenia Broni Pancernej i Motoryzacji w Benevento (od końca czerwca 1944)
• Polskie Skrzydło Wyszkolenia Taktycznego w Benevento (od marca 1944)
• Ośrodka Wyszkolenia Technicznego^[15].

Komenda CWA^[16][15]

Komendant

• ppłk/płk Walenty Wnuk (11 XII 1942 – 24 XI 1943)
• płk Józef Giza (24 XI 1943 – 11 IV 1944)^[17]
• płk dypl. dr Stanisław Biegański (11 IV – 4 VIII 1944)
• płk dypl. Edmund Zagórski (19 VIII 1944 – 2 XII 1946)^[18]

Dyrektor Nauk

• ppłk dypl. dr Stanisław Biegański (11 XII 1942 – 11 IV 1944)
• ppłk dypl. Włodzimierz Srokowski (11 IV – 15 VIII 1944)

Od lipca 1944 nastąpił podział funkcji dyrektora nauk na^[19]:

Dyrektor Nauk Broni

• ppłk dypl. Władysław Niewiarowski

Dyrektor Nauk Służb

• ppłk dr Tadeusz Felsztyn (VII – 15 VIII 1944)
• ppłk dypl. Włodzimierz Srokowski (od 15 VIII 1944 -)

Komendant Ośrodka Wyszkolenia Piechoty

• ppłk dypl. Władysław Niewiarowski (do 15 VII 1944)
• ppłk Tytus Jerzy Brzosko

Komendant Ośrodka Wyszkolenia Artylerii

• ppłk Edmund Zimmer

Komendant Ośrodka Wyszkolenia Łączności

• mjr Wacław Walkowski

Komendant Ośrodka Wyszkolenia Przeciwgazowego

• mjr Mikołaj Lalko

Komendant Ośrodka Służby Zaopatrywania i Transportu

• ppłk Stefan Michura

Komendant Ośrodka Służby Uzbrojenia

• ppłk Aleksander Isertingen-Tupaj

Komendant Ośrodka Służby Warsztatowej

• mjr Zygmunt Madeyski

Komendant Ośrodka Wyszkolenia Sanitarnego

• mjr Józef Piechura

Komendant Ośrodka Wyszkolenia Gospodarczego

• ppłk K.K. Rudolf Leroch-Orlot (do VII 1944)
• ppłk int. WSW Stanisław Żelaski (od VII 1944)

Wydzielone ośrodki poza siedzibą CWA:

Komendant Polskiego Skrzydła Taktycznego (mp. Benewent)

• ppłk dypl. Józef Kowalik (do VII 1944)
• ppłk dypl. Kazimierz Kuś (od VII do 7 VIII 1944)
• ppłk dypl. Stefan Izdebski (od 7 VIII 1944)

Komendant Polskiego Skrzydła Saperskiego (mp. Capua)

• ppłk Włodzimierz Kupryk

Komendant Ośrodka Wyszkolenia Motorowego i Broni Pancernej (mp. okolice Benewentu)

• ppłk Stanisław Szostak

• Bartosz Janczak: Organizacja i wyszkolenie Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942–1944. Łódź-Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi, 2023. ISBN 978-83-8229-867-3.
• Tadeusz Panecki (red.): 2 Korpus Polski w Bitwie o Monte Cassino z perspektywy półwiecza. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 83-11-08291-X.
• Wojciech Rostafiński: Szef Sztabu Artylerii. Pułkownik dyplomowany artylerii Edmund Zagórski (1896-1974). Londyn: Koło Oficerów Artylerii Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, 1993.
• Maciej Szczurowski: Artyleria Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w II wojnie światowej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-918-X.
• Juliusz Tym: Pancerni i ułani generała Andersa. Broń pancerna i kawaleria pancerna Polskich Sił Zbrojnych na Środkowym Wschodzie i we Włoszech 1941-1946. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2012. ISBN 978-83-63374-01-3.

• Zbigniew Wawer: Monte Cassino 1944. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2009. ISBN 978-83-11-11496-8.
• Zbigniew Wawer: Znowu w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR sierpień 1941 – marzec 1942. Warszawa: Zbigniew Wawer Prod. Film. i Międzynarodowa Szkoła Menedżerów sp.z.o.o., 2001. ISBN 83-86891-71-8.