Ten artykuł dotyczy cerkwi na Zamoskworieczju, przy Galerii Tretiakowskiej. Zobacz też: inne moskiewskie świątynie pod tym wezwaniem.

Cerkiew św. Mikołaja

Церковь Святого Николая

nr rej. 7735470000
cerkiew-muzeum
Widok ogólny
Państwo	Rosja
Miasto wydzielone	Moskwa
Miejscowość	Moskwa
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Rosyjski Kościół Prawosławny
Eparchia	moskiewska miejska
Wezwanie	św. Mikołaja
Wspomnienie liturgiczne	9/22 maja; 6/19 grudnia
Przedmioty szczególnego kultu
Cudowne ikony	Włodzimierska Ikona Matki Bożej
Historia Data zakończenia budowy 1697 Data poświęcenia 1697 Data zamknięcia 1929 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna; muzeum Data reaktywacji 1993 Fundator Longin Dobrynin
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Kopuła • liczba kopuł 5 Liczba ikonostasów 2 Ołtarz • liczba ołtarzy • wezwania ołtarzy bocznych 3 św. Mikołaja, Opieki Matki Bożej Liczba naw 1 Dzwonnica • typ dzwonnicy wbudowana
Położenie na mapie Moskwy Cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie Rosji Cerkiew św. Mikołaja
55°44′26,7″N 37°37′13,0″E/55,740750 37,620278
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Cerkiew św. Mikołaja – prawosławna cerkiew w Moskwie, na Zamoskworieczju, pełniąca funkcje świątyni domowej przy Galerii Tretiakowskiej, równocześnie należąca do dekanatu moskworieckiego eparchii moskiewskiej miejskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Tradycyjnie nazywana cerkwią św. Mikołaja w Tołmaczach od dawnej nazwy dzielnicy, w której się znajduje. Miejsce przechowywania Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej.

Pierwsza informacja o istnieniu prawosławnej cerkwi w miejscu zajmowanym obecnie (początek XXI w.) przez świątynię pochodzi z 1625. Jest to wpis do księgi parafii Patriarszego Prikazu informujący o drewnianej cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy z bocznym ołtarzem św. Jana Chrzciciela. Cerkiew murowaną na tym miejscu zbudował w 1697 Longin Dobrynin. Główny ołtarz w nowej świątyni został wyświęcony na cześć Zesłania Ducha Świętego, zaś ołtarz św. Mikołaja znalazł się w obszernym przedsionku i pełnił funkcję ołtarza bocznego. W związku z tym, w latach 1697–1770 jako wezwanie świątyni wymieniano Zesłanie Ducha Świętego, następnie powrócono do starszego wezwania św. Mikołaja^[1].

W 1770 do cerkwi dostawiono drugi boczny ołtarz Opieki Matki Bożej, ufundowany przez Diemidową, wdowę po kupcu I gildii. W 1834 według projektu Fiodora Szestakowa przebudowano przedsionek i wzniesiono dzwonnicę. Dwadzieścia dwa lata później odremontowano starszą część budynku – nawę i główny ołtarz. Koszty renowacji opłaciła Aleksandra Trietjakowa i jej synowie, w tym przedsiębiorca i kolekcjoner sztuki Paweł Trietjakow, twórca galerii nazwanej jego nazwiskiem, a równocześnie parafianin cerkwi św. Mikołaja^[1].

Cerkiew była czynna do 1929, gdy została zamknięta dla celów liturgicznych. Nabożeństwa ponownie zaczęły się w niej odbywać w 1993, zaś 8 września 1996 patriarcha moskiewski i całej Rusi Aleksy II dokonał powtórnego poświęcenia głównego ołtarza. Prace renowacyjne, przywracające budowli wygląd sprzed rewolucji październikowej, zakończono rok później^[1].

W cerkwi, która poza czasem nabożeństw jest udostępniona do zwiedzania^[2], wystawiona jest XII-wieczna Włodzimierska Ikona Matki Bożej^[1], jeden z najbardziej czczonych wizerunków maryjnych w Rosyjskim Kościele Prawosławnym, a zarazem wzorzec dla powstających przez kolejne stulecia rosyjskich ikon Matki Bożej^[3]. Ikona ta w latach 1395–1917 znajdowała się w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu moskiewskim, zaś po rewolucji październikowej została przeniesiona do Galerii Tretiakowskiej^[4]. Z zabytków sztuki sakralnej, które umieszczono w muzeum, składa się większość wyposażenia cerkwi – ikony w dwóch ikonostasach, naczynia liturgiczne i krzyże ołtarzowe^[1]. W dniu Trójcy Świętej do świątyni wnoszona jest również ikona świąteczna napisana przez Andrieja Rublowa^[1].

W cerkwi św. Mikołaja służył jako diakon Fiodor Sołowjow, późniejszy schimnich Aleksy, starzec związany z pustelnią św. Zozyma i Smoleńskiej Ikony Matki Bożej w Arsakach, święty prawosławny^[1]. Świętym nowomęczennikiem w 2002 ogłoszony został ks. Ilja Czetwieruchin, ostatni proboszcz miejscowej parafii przed jej likwidacją w 1929, oraz Nikołaj Rejn, parafianin świątyni^[1]. Wielokrotnie w obiekcie służyli biskupi rosyjscy, w 1924 Świętej Liturgii przewodniczył patriarcha moskiewski i całej Rusi Tichon^[1].