Chaczkar (orm. Խաչքար – kamień krzyż) – ormiańska kamienna stela lub płyta wotywna upamiętniająca szczególne wydarzenia lub osobę.

Chaczkary umieszczane są w:

• murach świątyń,
• wejściach grobowców,
• na rozstajach dróg
• na cmentarzach

Są ozdobione bogatą ornamentyką z krzyżem ormiańskim oraz napisem upamiętniającym zdarzenie lub fundatora.

Na obszarze Armenii skalne obeliski przy źródłach i obeliski związane z państwem Urartu powstawały jeszcze przed epoką hellenistyczną, a w tej epoce zwyczaj ich stawiania utrwalił się. Na początku IV w. n.e. Armenia przyjęła chrześcijaństwo jako religię panującą i nowo powstające obeliski wykonane w surowym głazie o przypadkowym kształcie zaczęto zdobić wizerunkiem niezdobionego krzyża równoramiennego z rozszerzającymi się, często rozwidlonymi końcówkami ramion. Właściwe chaczkary pojawiły się w V-VII w. n.e. i różniły się od starszych obelisków z krzyżem tym, że krzyż przybierał postać tzw. „skrzydlatego krzyża”, tzn. na wszystkich rozszerzających się wierzchołkach krzyża wykuwano ornamenty roślinne, przechodzące u podstawy krzyża w liście palmowe. Poza tym dominującym materiałem stał się znów kamień (przede wszystkim czerwonawy tuf), a nie drewno jak na początku okresu chrześcijańskiego^[1]. Od IX w. blokowi skalnemu, z którego wykonywało się chaczkar nadawało się kształt prostokątnej, pionowo stojącej płyty. Od XII do XIV w. przypadał największy rozkwit sztuki wykonywania chaczkarów i wtedy ostatecznie kształtował się kanon tej formy. Skrzydlaty krzyż stał się nierównoramienny, z dłuższym ramieniem dolnym i zajmował największą, środkową część płyty, znajdując się w specjalnie wykutej prostokątnej dużej, ale płytkiej niszy. U podstawy krzyża zwykle była rozeta. Szerokie pasy obramiające z obu boków, z góry i czasami też z dołu niszę tworzyły dodatkowe pola, przy czym najszerszy i najbardziej wystający był górny pas. Wszystkie te elementy były bardzo bogato dekorowane ornamentyką roślinną i/lub figuralną. Na chaczkarze często wykuwano też inskrypcję okolicznościową, upamiętniającą zmarłego lub jakieś wydarzenie^[2].

Chaczkary powstawały na całym obszarze historycznej Armenii, jednak na wielu obszarach (obecnie azerskich, tureckich) poza obecnym państwem ormiańskim zostały zniszczone, np. stary cmentarz w Culfie, na którym było 20 tys. chaczkarów, był niszczony już w okresie komunizmu, po upadku którego zostało 2700 płyt, będących najliczniejszym nagromadzeniem tego typu obiektów na świecie. Cała nekropolia została zniszczona przez Azerów, w tym przez wojsko azerskie w okresie od 1998 do końca 2005 r.^[3] Po zniszczeniu tego zabytku największym światowym nagromadzeniem zabytkowych chaczkarów stał się cmentarz w Noratus, obejmujący przeszło 800 sztuk starych płyt, od IX w. n.e.^[4]

• Białystok – przy cerkwi św. Jerzego, odsłonięty w 2021^[5][6]
• Elbląg – przed kościołem Bożego Miłosierdzia
• Gdańsk – przy kościele św. Piotra i Pawła odsłonięty w 2009 – dar ormiańskiej fundacji Piunik, jako znak przyjaźni Ormian i Polaków^[7].
• Gliwice – przy kościele pw. Świętej Trójcy, odsłonięty w 2011 r.
• Kartuzy – przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, odsłonięty w 2022^[8]
• Klebark Wielki – przy Sanktuarium Relikwii Krzyża Świętego
• Kraków – na dziedzińcu kościoła św. Mikołaja
• Lublin – pl.Kochanowskiego przy kościele Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej^[9]
• Łódź – przy kościele parafii Najświętszej Maryi Panny Łaskawej w Łodzi^[10]
• Szczecinek – przy kościele Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Szczecinku^[11]
• Wrocław – róg Janickiego i pl. Dominikańskiego^[12]
• Zamość – Stare Miasto, w miejscu dawnego Kościoła Ormiańskiego^[13]

Zobacz multimedia związane z tematem: Chaczkar

• Ormianie w Polsce

• Bowsza A., Kwitnące krzyże Armenii, „Archeologia Żywa”, 1(63)/2017, s. 64–69.