Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim – esej Czesława Miłosza wydany przez Instytut Literacki w Paryżu w 1962 r. jako 77. t. Biblioteki „Kultury”.

Książka, owoc wieloletniej fascynacji Miłosza życiem i twórczością Stanisława Brzozowskiego, powstała w 1961 r. w Berkeley w Kalifornii. Znaczną jej część wypełniają wypisy z książek filozofa, dokonane w 1959 r. w Bibliotece Polskiej na wyspie Świętego Ludwika w Paryżu. Autor korzystał też z bogatego zbioru poloników w bibliotece uniwersyteckiej w Berkeley. Esej napisany został w 50. rocznicę śmierci Brzozowskiego i był pierwszą powojenną publikacją przypominającą sylwetką wybitnego filozofa, pisarza i publicysty.

Obszerny rozdział poświęca autor tzw. „sprawie Brzozowskiego” (bezpodstawne oskarżenie pisarza o współpracę z carską Ochraną), która przypomina „sprawę Miłosza”. W 1951 r. poeta zerwał z rządem w Warszawie, poprosił o azyl polityczny we Francji, ogłaszając na łamach paryskiej „Kultury” oświadczenie, opatrzone krótkim tytułem Nie, które stało się powodem ostrej kampanii przeciwko Miłoszowi na łamach londyńskiej prasy^[1]. Rozpętała się nagonka na „poetę Miłosia, piewcę bierutowej Polski”. Tragiczny wybór: „być Polakiem czy być człowiekiem” wyrażał wspólny dylemat obu pisarzy i przesądzał o ich praktycznej decyzji pozostania na obczyźnie. Po 50 latach poeta przyznał, że nadając tytuł książce, utożsamiał się z „florenckim samotnikiem miotającym się wśród jadowitych podejrzeń”^[2]. Książka o Brzozowskim okazuje się w pewnym sensie zakamuflowanym zwierzeniem samego Miłosza, czego najgłębszym świadectwem jest zbieżność problemów, tematów i wątków, jakie wydobywa z pism Brzozowskiego, z tymi, które pojawiają się w jego twórczości. Jak sam stwierdził, głównym jego celem było upomnienie się o „właściwą rangę krzywdzonego pisarza”^[3].

Miłosz wnikliwie omawia filozofię Brzozowskiego i recepcję jego twórczości oraz konfrontuje myśl Brzozowskiego z systemami filozoficznymi spoza jego macierzystej epoki (Jean-Paul Sartre, Boris Pasternak, Henri Lefebvre, György Lukács, André Malraux, Simone Weil), aby wyeksponować oryginalność, doniosłość i proroczy charakter jego analiz.

Wykaz rozdziałów (edycja 2000 r.):

• Co robić z Brzozowskim?
  • Linia losu
  • Młoda Polska
  • Między wojnami
• Filozofia Brzozowskiego
• „Sprawa Brzozowskiego”
• Podsumowanie
• Postscriptum

Dwa pierwsze rozdziały studium tłumaczone były na jęz. angielski i francuski.

• Paryż: Instytut Literacki, 1962
• Warszawa: Głos, 1981 (drugi obieg)
• Gdańsk: Młoda Polska, 1981 (drugi obieg)
• Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982 (pierwsze wydanie krajowe w oficjalnym obiegu)
• Kraków: Znak, 2000
• Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2011

• Borwicz Michał, O Stanisławie Brzozowskim, „Droga” (Paryż) 1965, nr 2, s. 34–36.
• Burek Tomasz, Dialog Wolności i Konieczności albo historyczne wtajemniczenie, [w:] Poznawanie Miłosza, Kraków 1985, s. 263-280.
• Cezary Michalski, Sławomir Sierakowski, Nie ma sprawy. Rozmowa, [w:] Cz. Miłosz, Człowiek wśród skorpionów, Warszawa 2011, s. 5-25.
• Czapski Józef, O Brzozowskim, „Kultura” (Paryż), 1963, nr 1-2, s. 199-211.
• Drozdowski Piotr Joran, Stanisław Brzozowski w świetle dwu analiz, „Przegląd Humanistyczny” 1987, nr 7-8, s. 29–48.
• Głombik Czesław, Brzozowski czytany dziś, „Edukacja Polityczna” 1985, nr 6-7, s. 145-159.
• Myszkowski Krzysztof, Na biegunach, „Kwartalnik Artystyczny” 2000, nr 2, s. 204-205.
• Panek Sylwia, Miłosz wobec Brzozowskiego. O „Człowieku wśród skorpionów”... i nie tylko, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 2012, nr 20 (40), s. 33-52.
• Pobóg-Malinowski Władysław, Sprawa St. Brzozowskiego, „Kultura” (Paryż) 1962, nr 12, s. 130-137.
• Pragier Adam, Trudne życie Stanisława Brzozowskiego, „Wiadomości” (Londyn), 1962, nr 30.
• Ratajczak Mirosław, Tyle tu książek niebyłych, opóźnionych, przeproszonych, wyproszonych…, „Odra” 1982, nr 12, s. 96-98.
• Rosa Renata, Czesława Miłosza koncepcja literatury i krytyki, „Ruch Literacki” 1985, nr 2, s. 83-95.
• Szpakowska Małgorzata, Jak się zostaje écrivain maudit? , „Twórczość” 1982, nr 5, s.131-134.
• Ulicka Danuta , Sprawa nie tylko Brzozowskiego, „Miesięcznik Literacki” 1982, nr 12, s. 144-146.
• Wyka Marta, Miłosz i Brzozowski, [w:] Poznawanie Miłosza, Kraków 1985, s. 548-563.
• Wyka Marta, Obecność Brzozowskiego. „Człowiek wśród skorpionów” Miłosza na nowo odczytany, „Tygodnik Powszechny” 2000, nr 50, s. 13.

• Czesław Miłosz, Przypis po latach, [w:] Czesław Miłosz, Człowiek wśród skorpionów, Kraków: Znak, 2000, s. 5-10.
• Andrzej Franaszek, Bibliografia (wybór), [w:] Czesław Miłosz, Człowiek wśród skorpionów, Kraków: Znak, 2000, s. 217-219.
• Andrzej Franaszek, Jerzy Illg, Nota wydawcy, [w:] Czesław Miłosz, Człowiek wśród skorpionów, Kraków: Znak, 2000, s. 220-223.