Dewiza (z fr. devise „godło, zawołanie”, z łac. sententia divisa „myśl wydzielona”) – krótkie zdanie definiujące ogólną zasadę postępowania osoby lub rodu osób, organizacji lub instytucji, wyrażone najczęściej w języku narodowym lub po łacinie, rzadziej w innych językach[1]; także rodzaj epigrafu.
Oprócz rodów, w których dewiza rodowa obejmowała członków rodu, dewizy najczęściej mają organizacje, jak państwa, miasta, uczelnie, siły zbrojne i ich części, instytucje państwowe, ordery, stowarzyszenia i inne. Rzadziej dewizy osobiste mają pojedyncze osoby – zwykle związane jest to wówczas z pełnionym urzędem, np. kardynał. Pojęcie dewizy używane jest także w znaczeniu potocznym lub żartobliwym, jako czyjejś cechy lub używanego powiedzenia.
Dewiza heraldyczna (herbowa)
[edytuj | edytuj kod]Dewiza heraldyczna umieszczona jest zwykle na wstędze pod tarczą herbową.
Dewizy heraldyczne w herbach szlacheckich zaczęły pojawiać się w XV w. i pochodziły najczęściej od rycerskiego okrzyku bojowego, jak na przykład dewiza Ryszarda Lwie Serce „Dieu et mon droit” („Bóg i moje prawo”), która później stała się elementem herbu Wielkiej Brytanii. W Polsce, początkowo nieznane, dewizy heraldyczne zaczęły pojawiać się w XVIII w. i nawiązywały do tradycji rodzinnych, jak na przykład dewiza Radziwiłłów Bóg nam radzi czy dewiza Zamoyskich To mniej boli[2].
Dewizy heraldyczne w herbach miejskich również umieszczone są na wstędze, jak na przykład dewiza Nec temere, nec timide („Ani zuchwale, ani bojaźliwie”) w herbie wielkim Gdańska, Semper invicta („Zawsze niezwyciężona”) w herbie wielkim Warszawy czy Semper fidelis („Zawsze wierny”) w polskim herbie Lwowa.
Dewiza orderowa
[edytuj | edytuj kod]Dewizą orderu jest zazwyczaj myśl przewodnia towarzysząca danemu orderowi, może określać zasługi lub czyny za jakie jest lub był on przyznawany. Często znajduje się na odznakach lub gwiazdach orderowych[3].
Przykładowe dewizy
[edytuj | edytuj kod]Dewizy państw
[edytuj | edytuj kod]- Dieu et mon droit (fr. Bóg i moje prawo) – dewiza Anglii
- Съединението прави силата (bułg. Jedność jest siłą) – dewiza Bułgarii
- Nemo me impune lacessit (łac. Nikt nie zadziera ze mną bezkarnie) – dewiza Szkocji
- Por la razón o la fuerza (hiszp. Rozumem lub siłą) – dewiza Chile
- A mari usque ad mare (łac. Od morza do morza) – dewiza Kanady
- In God we trust (ang. Ufamy Bogu) – dewiza Stanów Zjednoczonych
- E Pluribus Unum (łac. Jedno uczynione z wielu) – dewiza Stanów Zjednoczonych w latach 1776–1956
- Samo sloga Srbina spasava (serb. Tylko jedność ocali Serbów) – dewiza Serbów
- Liberté, Egalité, Fraternité (fr. Wolność, Równość, Braterstwo) – dewiza rewolucji francuskiej i Republiki Francuskiej
- Einigkeit und Recht und Freiheit (niem. Jedność i prawo i wolność) – dewiza Niemiec, zarazem pierwsze słowa hymnu Niemiec
- In varietate concordia (łac. Jedność w różnorodności) – dewiza Unii Europejskiej
- Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (ros. Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!) – dewiza ZSRR i republik radzieckich
- Pravda vítězí (cz. Prawda zwycięża) – dewiza Czech
- Pro Fide, Lege et Rege (łac. Za Wiarę, Prawo i Króla) – dewiza I Rzeczypospolitej
Na polskich sztandarach
[edytuj | edytuj kod]- Bóg, Honor, Ojczyzna – np. na ostatnio wręczanych (niekiedy uznawana za nieoficjalną dewizę Polski)
- Honor i Ojczyzna – np. na sztandarach pułkowych września 1939
- Wolność, Całość, Niepodległość – np. na sztandarach insurekcji kościuszkowskiej
- Za wolność naszą i waszą – np. na sztandarach powstania listopadowego
- Z Bogiem za Ojczyznę – np. na sztandarach Wojsk Wielkopolskich
- Żywią i bronią – np. na sztandarach insurekcji kościuszkowskiej
Dewizy miast
[edytuj | edytuj kod]- Semper invicta (łac. Zawsze niezwyciężona) – dewiza Warszawy
- Cracovia urbs celeberrima (łac. Kraków miasto najwspanialsze) – dewiza Krakowa
- Libera Regia Civitas[4] (łac. Wolne Królewskie Miasto) – dewiza Przemyśla
- Nec temere, nec timide (łac. Ani zuchwale, ani bojaźliwie) – dewiza Gdańska
- Durabo (łac. Przetrwam) – dewiza Torunia
- Ex navicula navis (łac. Z łódeczki łódź) – dewiza Łodzi
- Fidelitatem et Constantiam (łac. Wierność i Stałość) – dewiza Lublina
- Virtute et labore angere (łac. Wzbogacać męstwem i pracą) – dewiza Płocka
- Semper fidelis (łac. Zawsze wierny) – dewiza polskiego Lwowa, rozciągana na całe Kresy oraz Exeteru, White Plains, Saint-Malo, a także Amerykańskiej Piechoty Morskiej
- Sub hoc sidere truncata viresco (łac. Pod tym znakiem, nawet ścięte się zielenią) – dewiza Braniewa
- Domine Dirige Nos (łac. Panie, prowadź nas) – dewiza Londynu
- Nisi Dominus Frustra (łac. Jeźni Pan domu nie zbuduje) – dewiza Edynburga
- Praga Caput Rei Publicae (łac. Praga głową republiki) – dewiza Pragi
- Stark im Recht (niem. Silni w prawie) – dewiza Frankfurtu nad Menem
- Sit Intra te Concordia et Publica Felicitas (łac. W twych murach panuje zgoda i szczęście powszechne) – dewiza Roztoku
- Fluctuat nec mergitur (łac. Kołysze się, lecz nie tonie) – dewiza Paryża
- Haec avis protege (łac. Ochraniaj to ptaku) – dewiza Ostrołęki
- Senatus Populusque Romanus (SPQR) (łac. Senat i lud rzymski) – dewiza Rzymu
- Më trzimómë z Bògã (kaszub. My wierzymy w Boga) – dewiza Władysławowa
- Расте, но не старее (bułg. Rośnie, ale się nie starzeje) – dewiza Sofii
Dewizy osobiste
[edytuj | edytuj kod]- Festina lente (łac. Śpiesz się powoli) – dewiza Oktawiana Augusta
- Obiedientia et pax (łac. Posłuszeństwo i pokój) – dewiza papieża Jana XXIII
- Cooperatores Veritatis (łac. Współpracownicy prawdy) – dewiza papieża Benedykta XVI
- Totus Tuus (łac. Cały Twój) – dewiza papieża Jana Pawła II
- Miserando atque eligendo (łac. Spojrzał z miłosierdziem i wybrał) – dewiza papieża Franciszka
- Sursum corda (łac. W górę serca) – dewiza kard. Stanisława Dziwisza
- Caritati in Iustitia (łac. Dla miłości i sprawiedliwości) – dewiza kard. Józefa Glempa, prymasa Polski
- Scio me nihil scire (łac. Wiem, że nic nie wiem) – dewiza Sokratesa
- Numine Tuo Domine (łac. Mocą Twoją Panie) – dewiza byłego przewodniczącego Episkopatu Polski Józefa Michalika
Inne dewizy
[edytuj | edytuj kod]- Arbeit macht frei (niem. Praca czyni wolnym) – na bramie Auschwitz-Birkenau
- Gloria victis (łac. Chwała zwyciężonym) – Fundacja Gloria Victis, była dewiza rozgrywek o Superpuchar Polski w piłce nożnej
- Honi soit qui mal y pense (starofr. Hańba temu, kto źle o tym myśli) – dewiza Orderu Podwiązki
- Siempre vencedor, jamás vencido (hiszp. Zawsze zwycięscy, nigdy pokonani) – dewiza Armii Chilijskiej
- Ora et labora (łac. Módl się i pracuj) – dewiza zakonu benedyktynów
- Senatus Populusque Romanus (łac. Senat i Lud Rzymski) – dewiza starożytnego Rzymu z czasów republiki
- Per aspera ad astra (łac. Przez trudy do gwiazd) – dewiza m.in. Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu (tu: Przez ciernie do gwiazd), krzyża harcerskiego i Sił Powietrznych RPA
- Per ardua ad astra (łac. Przez przeciwności do gwiazd) – dewiza brytyjskiego lotnictwa wojskowego Royal Air Force
- Sei wahr, sei klar, sei deutsch (niem. Bądź prawdziwa, bądź przejrzysta, bądź niemiecka) – dewiza Bund Deutscher Mädel
- Blut und Ehre (niem. Krew i Honor) – dewiza Hitlerjugend
- Meine Ehre heißt Treue (niem. Mój honor brzmi wierność) – dewiza SS
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Np. angielska dewiza narodowa wyrażona jest w języku francuskim.
- ↑ Dudziński P., Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997, s. 31.
- ↑ Mała Encyklopedia Wojskowa. T. 2 (K–Q). Warszawa: Wyd. MON, 1970, s. 534
- ↑ Herb Miasta Przemyśl – Visit Przemyśl [online], visit.przemysl.pl [dostęp 2018-04-11] (pol.).