Domek loretański, kaplica loretańska – niewielka budowla sakralna wzniesiona we wnętrzu kościoła lub w jego pobliżu na wzór „świętego domu” Santa Casa w Loreto.

Sanktuarium w Loreto zostało zbudowane w 1294 r. z kamieni pochodzących z Nazaretu. Do groty, w której znajduje się bazylika Zwiastowania, według badań przeprowadzonych w latach 1962–1965, było domurowane pomieszczenie stanowiące z grotą jedną całość. Gabaryty Domu Loretańskiego są zgodne z wymiarami, jakie powinien mieć budynek przylegający do groty w Nazarecie, i że sgrafitta znalezione na murach domu zachowanego w Loretto są w tym samym stylu i odpowiadają tej samej epoce, co znalezione w Nazarecie^[1].

W 1291 r. krzyżowcy zostali wyparci z Palestyny. Najprawdopodobniej rządcy Epiru, rodzina Angellich (Aniołów), nakazali rozbiórkę kamieni i przewiezienie ich do Loreto. Tu został z nich wybudowany święty domek. W miejscu, w którym pomieszczenie stykało się ze ścianą groty został ustawiony ołtarz. Najprawdopodobniej od nazwiska Nicofora Anioła, pochodzi legenda mówiąca o przeniesieniu domku z Nazaretu do Loreto (istnieje dokument, który podaje, że Nicofer Anioł podarował w posagu swojej córce Ithamar „Święte kamienie wyniesione z Domu Naszej Pani, Dziewicy, Matki Bożej”). Wnętrze domku oświetla tylko jedno okno. Zgodnie z legendą, przez to okno archanioł Gabriel przybył z posłannictwem. Wewnątrz przepierzenie z kraty dzieli pomieszczenie na symboliczne dwie części. Jedna część to „pokoik”, druga to „kuchenka”. W pokoiku znajduje się figura Matki Bożej z dzieciątkiem, natomiast w kuchence wymurowane są kominek oraz szafka na naczynia. Ściany zdobią freski.

W XV wieku, na polecenie papieża Juliusza II, rozpoczęto budowę bazyliki oraz dodano marmurową obudowę sanktuarium. Obudowa to płaskorzeźby przedstawiające sceny z życia Maryi. Pokazują one jej narodzenie, zaślubiny z Józefem, zwiastowanie, nawiedzenie św. Elżbiety, narodzenie Jezusa, pokłon pasterzy i pokłon trzech króli, scenę zaśnięcia oraz zgodną z legendą, scenę przeniesienia domku przez aniołów.

Bazylika na planie krzyża łacińskiego została postawiona w taki sposób, że wewnątrz bazyliki, dokładnie w jej centrum, umieszczony został domek loretański. Nad nim umieszczona jest kopuła, a w nawach bazyliki znajduje się 12 kaplic.

Kaplice loretańskie szczególnie popularne były w Polsce i krajach katolickich w II połowie XVII i XVIII wieku. Jednym z ich polskich propagatorów był Jakub Sobieski, ojciec króla Jana III Sobieskiego.

Powstał Ogólnopolski Szlak Kaplic Loretańskich.

• Bydgoszcz, zbudowany w latach 1682–1685 przy klasztorze bernardynów, rozebrany w 1838 r. przez władze pruskie^[2]
• Chodel
• Drohiczyn
• Głogów
• Głogówek
• Gołąb
• Kłodzko
• Kraków
• Krzeszów
• Lubiąż
• Nowa Ruda
• Olkusz
• Piotrkowice
• Poznań
• Skrzebowa
• Warszawa
• Wojnicz
• Żagań

• Mikulov – Loreta, kościół św. Anny z domkiem loretańskim, wzniesiony w 1656 r. spłonął w 1784 r., od 1852 r. grobowiec Diettrichsteinów
• Praga – Loreta, domek loretański związany z kapucynami z 1631 r.
• Brno – Loreta przy kościele św. Janów, klasztor minorytów

• Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Praca zbiorowa pod red. Ks. Hieronima Eug. Wyczawskiego OFM. Wydawnictwo Bernardynów „Calvarianum”. Kalwaria Zebrzydowska 1985.

• Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Krakowie www.krakow4u.pl
• Domek loretański w Głogówku