![]() | |
Klasyfikacja naukowa |
---|




Dudy, gajdy – instrument muzyczny dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych.
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]Często spotykanym (i całkowicie niepoprawnym) określeniem na dudy jest kobza. Nazwa ta oznacza zupełnie inny instrument, strunowy. Obecnie za sprawą uzusu niektóre słowniki dopuszczają stosowanie określenia kobza i kobziarz w odniesieniu do gry na dudach[1], jednak nawet w gronie leksykografów praktyka ta nie jest powszechnie akceptowana[2]. Jak się przypuszcza, geneza tego zjawiska wynika ze zbieżności fonetycznej z używaną na określenie dud podhalańskich nazwą koza (instrument wykonywany był z koziej skóry).
Historycznie i lokalnie dudy były określane różnymi nazwami. Jednym z częstszych jest nazwa gajdy, która, jak sugeruje Zbigniew Przerembski, jeszcze w XIX wieku mogła być używana zamiennie z dudami, zwłaszcza w obszarach karpackich[3]. Współcześnie, w polskim nazewnictwie instrumentów ludowych gajdami określa się najczęściej dudy z Beskidu Śląskiego wyróżniające się m.in. nadmuchiwaniem za pomocą mieszka, a nie ustnika[4][5].
Budowa
[edytuj | edytuj kod]Najprostsze dudy złożone są z:
- piszczałki melodycznej zaopatrzonej w stroik (pojedynczy – tzw. klarnetowe lub podwójny – tzw. obojowe) i otwory boczne;
- zbiornika powietrza;
- rurki do wdmuchiwania powietrza.
Dźwięk w dudach powstaje przez wzbudzenie drgań stroika powietrzem wydostającym się pod ciśnieniem ze stałego zbiornika powietrza. Ze zbiornika powietrze przechodzi przez stroiki do piszczałek. Melodię wydobywa się za pomocą piszczałki melodycznej z otworami tzw. przebierki.
Konstrukcja dud często jest rozbudowana o dodatkowe piszczałki melodyczne, a zwłaszcza o jedną lub więcej piszczałek burdonowych. Piszczałki burdonowe wydają stały dźwięk o niskiej wysokości.
Stroiki w piszczałkach dud mogą być pojedyncze lub podwójne (także: pojedyncze i podwójne w różnych piszczałkach jednego instrumentu) zależnie od odmiany regionalnej. Stroiki nie mają kontaktu z ustami grającego, znajdują się w zamkniętej komorze pomiędzy częściami drewnianego korpusu[6].
Jedną z różnic konstrukcyjnych między dudami jest sposób wdmuchiwania powietrza do zbiornika powietrza:
- poprzez wdmuchiwanie ustami[7] (np. dudy podhalańskie, dudy żywieckie, siesieńki);
- poprzez przyciskanie łokciem ręki skórzanego worka (mieszka czy dymki) i stąd wtłaczanie powietrza do worka (np. dudy wielkopolskie, kozioł biały, kozioł czarny, gajdy śląskie).
Materiały
[edytuj | edytuj kod]Tradycyjnie stroiki dud są trzcinowe (chociaż stosowane są stroiki plastikowe, metalowe lub złożone z różnych materiałów). Zbiornik powietrza często wykonany jest ze zwierzęcej skóry (całej, po usunięciu głowy, nóg i części zadniej, lub szytej[8]), a we współczesnych instrumentach także z innych materiałów (np. gore-texu).
Historia
[edytuj | edytuj kod]Dudy znane były już w armii rzymskiej. Przeniesione z Azji do Europy w średniowieczu w IX w.[9], zostały włączone do europejskiego instrumentarium ludowego. Ich okres rozkwitu przypadł na XV wiek, kiedy były używane na dworach królewskich, znalazły zastosowanie również w orkiestrach wojskowych[6].
Dudy szczególnie popularne do dziś są w ludowej muzyce szkockiej (tzw. bagpipe) i bułgarskiej (tzw. гайда-gajda), także w muzyce z Irlandii (uilleann pipes), rejonów Hiszpanii – Galicji i Asturii (gaita) i Francji – Bretanii (biniou). Nie mniej popularne są dudy na Słowiańszczyźnie – szczególnie na: Białorusi[10]; (дуда/duda), w Czechach (dudy) i na Słowacji (gajdy) oraz wśród Bałtów – np. na Łotwie (dūdas). Nazwa dudy (bądź bardzo podobna) rozpowszechniona jest w większości języków zachodnio- i wschodniosłowiańskich, bałtyjskich, a także w języku niemieckim (dudelsack).
Odmiany regionalne dud
[edytuj | edytuj kod]Dudy z podwójną przebierką (2 oddzielne piszczałki) z 2 pojedynczymi stroikami występują w Afryce Północnej, na Półwyspie Arabskim, Kaukazie oraz w Rosji (Mari El). Podwójną przebierkę wydrążoną w jednym kanale drewnianym posiadają instrumenty w Europie Południowo-Wschodniej (w Serbii, na Węgrzech i na Ukrainie). Bułgarska gajda oraz występujące w Czechach i Polsce dudy posiadają pojedynczą przebierkę. Piszczałka melodyczna i piszczałki burdonowe zakończone są kielichami rezonansowymi, wykonanymi z drewna, rogu krowiego lub z blachy mosiężnej.
Dudy z Europy Zachodniej (Francja, Anglia, Hiszpania) posiadają piszczałkę z podwójnym stroikiem, a zakończenie instrumentu ma kształt koniczny (lekko się rozszerza).
Rodzaje dud w Polsce
[edytuj | edytuj kod]W Polsce, w zależności od regionu, są nazywane kozłem, gajdami lub kozą. W powszechnym użyciu jest również błędna nazwa kobza dotycząca innego, strunowego instrumentu. Dudy są popularnym instrumentem ludowym Podhala, Beskidu Żywieckiego, Śląskiego, Śląska Cieszyńskiego a przede wszystkim Wielkopolski. W Wielkopolsce: dudy wielkopolskie, kozioł biały (weselny), kozioł czarny (ślubny), siesieńki (sierszenki, sierszeńki).
Instrumentem z grupy dud są również gajdy z Beskidu Śląskiego[11]. Różnią się one od dud podhalańskich i żywieckich tym, że tamte nadmuchiwane są ustami, a gajdy pompuje się dymlokiem – mieszkiem uciskanym ramieniem muzyka. Dzięki temu gajdosz (muzyk grający na gajdach) może jednocześnie śpiewać. Również dzięki wtłaczaniu do miecha powietrza z zewnątrz, a nie z ust, jest ono znacznie suchsze i skóra miecha w gajdach nie zużywa się tak szybko jak w dudach. W gajdach piszczałka melodyczna nosi nazwę gajdzica a burdonowa – huk (gwarowo: hók). Podobnie, w sposób mechaniczny pompuje się powietrze w dudach wielkopolskich i koźle (tzw. dymką)[12]
Wśród instrumentów dudowych gajdy mają najmniejsze możliwości muzyczne, ze względu na obecność tylko sześciu otworów palcowych, co daje zaledwie siedem podstawowych dźwięków. Skala dźwiękowa gajd oparta jest na heksachordzie durowym z dodaną subkwartą przy wszystkich otworach zamkniętych. Gajdy strojone były w F, E, Es, a także w D[13].
Historia dud w Polsce
[edytuj | edytuj kod]Dudy były w Polsce instrumentem powszechnie używanym przez wszystkie stany. Zygmunt Gloger w swojej „Encyklopedii staropolskiej” podaje, że „Sławny pogromca Turków, Samuel książę Korecki, wzięty za czasów Zygmunta III do niewoli, pędzony pieszo do Stambułu, przygrywał na dudzie, by pocieszyć towarzyszów niedoli i lżejszym uczynić znojny pochód. Rej powiada, że szlachcic, kiedy sprosił na ucztę przyjaciół i sąsiadów, w oczekiwaniu latem na ganku, a zimą na piecu siedząc, wygrywał sobie na dudzie”[14].
Zachowało się wiele tradycyjnych powiedzonek oraz przysłów polskich o dudach, które zanotował Gloger[14]:
- „Zaniechaj regała jeżeli i na dudach zabeczeć nie umiesz”. – przypisywane wojewodzie poznańskiemu Krzysztofowi Opalińskiemu,
- „Jak dudy grają, tak skaczą”,
- „Jak dudy nadmiesz, tak grają”,
- „Nie wie, w jakie dudy dąć”, czyli nie wie, od czego zacząć lub co robić,
- „Schować dudy w miech” oznaczające to samo, co „zwinąć chorągiewkę,”, „spuścić z tonu”, „położyć uszy po sobie” itp.,
- „Niedźwiedź zdechł, dudy w miech”.
Dudy w kulturze
[edytuj | edytuj kod]- Jan Kochanowski wspomina o dudach we fraszce „O Bekwarku”[15], pisze także o trzech dudarzach, przygrywających zabawie przy gorejącym stosie sobótki w Czarnym Lesie.
- Zofia Rogoszówna spopularyzowała piosenkę dla dzieci „Był Duda, był”, publikując ją w zbiorze „Koszałki opałki” w 1920 roku[16][potrzebne drugie źródło].
Zachowane dudy w muzeach
[edytuj | edytuj kod]- Największa kolekcja dud z regionów całej Polski znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu. Dudy wielkopolskie, żywieckie, podhalańskie, gajdy śląskie oraz sierszeńki i kozły wielkopolskie ma w swojej kolekcji również Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie[17].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ definicja w słowniku PWN.
- ↑ kobza i dudy – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2018-04-10].
- ↑ Zbigniew Jerzy Przerembski: Dudy. Instrument mało znany polskim ludoznawcom. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2007, s. 22–24. ISBN 978-83-891-0175-4. (pol.).
- ↑ Stefan Marian Stoiński: Dudy Żywieckie. Żywiec: 1938.
- ↑ Zbigniew Jerzy Przerembski: Dudy. Metamorfozy instrumentu w odrodzonej Polsce – od tradycji do folkloryzmu. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2020, s. 23–24. ISBN 978-83-229-3698-6.
- ↑ a b bagpipe, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2013-12-15] (ang.).
- ↑ Dudziarz.art.pl. Jak to Wygląda. [dostęp 2017-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-05)].
- ↑ Anthony Baines: Bagpipes. Oxford: University Press, 1960, s. 16, seria: Occasional Papers on Technology, 9.
- ↑ Curt Sachs: Historia Instrumentów muzycznych. Kraków: PWM, 1989. ISBN 83-224-0324-0.
- ↑ Міфалогія беларусаў. Энцыклапэдычны слоўнік. Менск: Беларусь, 2011.
- ↑ J. Marcinkowa: Tańce Beskidu i Pogórza Cieszyńskiego. Warszawa: 1996, s. 26.
- ↑ Agata Jędrzejczyk i inni red., EtnoCuda: elementarz folkloru polsko-słowackiego pogranicza = EtnoDivy: šlabikár folklóru pol'sko-slovenského pohraničia, Bielsko-Biała: Regionalny Ośrodek Kultury w Bielski-Białej, 2020, s. 40, ISBN 978-83-63291-83-9, OCLC 1164100946 [dostęp 2025-01-21] .
- ↑ A. Kopoczek: Ludowe instrumenty muzyczne polskiego obszaru karpackiego. Rzeszów: 1996, s. 109–110.
- ↑ a b Dudy. W: Zygmunt Gloger: Encyklopedia staropolska. T. II. Warszawa: P. Laskauer i W. Babicki, 1901.
- ↑ Jan Kochanowski: O Bekwarku. [dostęp 2024-01-28]. (pol.).
- ↑ Koszałki Opałki.
- ↑ Teresa Lewińska , Polskie ludowe instrumenty muzyczne – katalog zbiorów, Joanna Sienkiewicz (red.), Warszawa: Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, 2001, ISBN 83-88654-25-X .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Dudy w polskich muzeach na stronie „Polskie Instrumenty Ludowe”
- Samouczek gry na dudach szkockich [dostęp 2015-02-10]
- Polska Strona Dudziarska. dudziarz.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-16)].
- Polski dudziarz gra na dudach w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej – fragment przedwojennej Kroniki PAT z lutego 1934 roku.
- Jan Karpiel-Bułecka grający na dudach podhalańskich (kozie)
- https://ludowe.instrumenty.edu.pl/pl/instruments/show/instrument/4575