Data rzezi, a w zasadzie dwie daty, które zamieszczono w artykule "Rzeź humańska' (20 lub 21 czerwca 1768 r.), aczkolwiek encyklopedyczne według kryteriów wikipedycznych, sugerują, że jest z tą datą jakiś kłopot.

Jeszcze ciekawiej ten problem wygląda, gdy weźmiemy pod uwagę kolejną encykopedyczną datę rzezi, którą podaje „Umanskaja rieznia” (Zapiski Weroniki Kriebs), przekład I. M. Riewa, Kijów 1879, s. 12 – 13. W tym opracowaniu podano, że rzeź odbyła się w dniach 8 – 9 czerwca 1768 r. (Patrz artykuł „Złota hramota” z 1768 r., "Dodatek literacki" do „Kuriera Lwowskiego” nr 21 z dnia 27 maja 1890 r., s. I- II). Wcześniejsze wydanie pamiętników nosiło nazwę „Opis autentyczny rzezi humańskiej przez córkę gubernatora Humania, z Mładanowiczów, zamężną Krebsową”. Z manuskryptów Hr. T. Działyńskiego, przedrukowany z „Orędownika Naukowego”, Poznań, 1840.

Tadeusz Srogosz, w swoim artykule "Koliszczyzna w ukraińskiej historiografii i aktualnych podręcznikach historii", zamieszczonym w periodyku pod nazwą "Rocznik Polsko-Ukraiński", tom XVI, pod redakcją Kazimierza Rędzińskiego i Dmitra Herciuka, Część III, Historia oświaty, Częstochowa 2014, w powołaniu się na opisywanych autorów podaje dwie różne daty rzezi. Na stronie 249, jest to data 21 VI (1868). Taka sama data rzezi jest podana na stronie 257, z uwagą, że dodatkowo określono datę wymarszu Gonty z Chłodnego Jaru na dzień 6 czerwca (1868). Na stronie 259 data jest inna, a treść następująca: "(...) Gonta przystał do hajdamaków, którzy zdobyli miasto z 9 na 10 czerwca 1768 r. i zlikwidowali ponad 2000 polskich szlachciców"

Leksykon Historii Polski", Michał Czajka, Macin Kamler, Witold Sienkiewicz, Warszawa 1995, s. 948, hasło "Humań, jest zdania, iż "od 21 VI 1768 rzeź mieszkańców miasta i okolic (była) dokonana (...)".

"Orędownik Naukowy" nr 10/1842: ,, Wyjątek z opisu Rzezi Humańskiej przez naocznego świadka. (Z rękopismów wkrótce drukiem ogłosić się mających.) „Około godziny 10. w Poniedziałek przed samym ś. Janem przybiega pikieta do Mładanowicza z doniesieniem, że jakieś podstępuje wojsko. Kazał natychmiast larum bić, do broni krzyknąć”. Z opisu wynika, że jest to dzień 23 czerwca.

"Opisanie historyi Humańskiej wierszami [jaka] się stała na Ukrainie od hajdamaków, Koz[aków] i chłopów zbuntowanych, z wielkim wyniszczeniem i klęską kraju tamecznego, wprzód szczęśliwego, roku 1768 dnia 16 czerwca w Zamościu przez ks. Ignacego Filipowicza". Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, zespół PL, 1/388. Autor opisania podaje datę wcześniejszą niż zapisano w artykule wikipedycznym.

„Encyklopedia historii Polski : dzieje polityczne”, T. 2, Jan Dzięgielewski i współautorzy, 1995, s. 333, informuje: "Rzeź humańska, wymordowanie 17- 20 VI 1768 ludności i załogi wojskowej m. Humania (...)".

18 czerwca 1768 r., to data rzezi, zamieszczona w opracowaniu "Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta, Michalskiego, tom II , Warszawa 1939, s. 574.

Teodor Morawski, Dzieje narodu polskiego: w krótkości zebrane, tom 5, Stanisław August, wyd. 2, Poznań 1877, s. 88, datę rzezi ustala na dzień 19 czerwca, pisząc: „Kto mógł, chronił się do obronnego Humania, (...) Miasto należało do wojewody kijowskiego; setnik nadwornego kozactwa Gonta wydał je hultajom (19, Czerwca). Padło pod nożem 18,000 ofiar, 400 młodzi szkolnej”.

"Iz ukrainskoi stariny / La Petite Russie d'autrefois /", oprac. graficzne S.I. Vassilkovsky i N. S. Samokisz, przypisy D. I. Iavornicki, S. Petersburg, 1900, s. 39. „Walka trwała 30 godzin, bez przerwy, od godziny 11 rano, 18 czerwca, do godziny 5 wieczorem 19 czerwca (1868 r.)”.

"Miesięcznik Literacki i Artystyczny" nr 10 z 1911 r. na s. 382 zamieszcza list Jakuba Kwiatkowskiego z dnia 28 czerwca 1868 r. do Franciszka Salezego na Krystynopolu Potockiego, pisząc: „ponieważ zaporożcy z ludźmi tutejszymi, poddanymi Pańskimi, die 10 praesentis, w porze południowej, tudzież z wielu hultajami dóbr śmilańskich i innych ukraińskich, sobie przysposobionych buntownikami, (do których się przyłączyli i setnicy J W Pana Dobrodzieja, Iwan Gonta i Pantalimon Ułasenko ze wszystkimi Kozakami umańskimi, najpierwsi Hersztowie i mordercy) podstąpiwszy pod miasto Pańskie Umań, we wtorek one dobyli,”

Nie wiadomo dlaczego Władysław A. Serczyk [w:] "Hajdamacy", Kraków 1978, na stronie 329 pisze: "Jakub Kwiatkiewicz (! BAB) donosił z Archangrodu w niespełna trzy tygodnie po tych wydarzeniach o 12 tysiącach ofiar: (...)", czym przeczy informacji ze strony 325: "Następnego dnia rano tj. we wtorek 21 czerwca, (...) Mładanowicz skapitulował", gdyż od 21 do 28 czerwca jest tylko jeden, a nie trzy tygodnie.

Jan Zahorski w opracowaniu "Dzieje Polski chronologiczne" , Warszawa 1901, s. 227, jest zdania, że rzeź humańska odbyła się w dniu 28 czerwca 1768 r. Taką samą datę rzezi można znaleźć w opracowaniu "Polskie ślady na Ukrainie", którego współautorami są Magda i Mirek Osip-Pokrywka. Przewodnik wydany został w Olszanicy k. Leska w 2013 r. Informacja o rzezi humańskiej na stronie 247.

W 3 numerach "Kuriera Stanisławowskiego", a to: nr 769 z dnia 17 czerwca 1900 r., nr 822 z dnia 23 czerwca 1901 r., i nr 874 z dnia 22 czerwca 1902 r., w "Kalendarzyku historyczno pamiątkowym", pojawia się informacja, że 23 (czerwca) 1768 r. "Gonta hajdamaka wycina mieszkańców Humania".

"S. Orgelbranda Encyklopedia Powszechna", tom VI Warszawa 1900, s. 223, informuje o rzezi humańskiej, która miała się rozpocząć w dniu 29 czerwca (1768 r.), oceniając liczbę ocalałych z pogromu miasta na 16 osób.

Inny wikipedyczny artykuł, "Iwan Gonta", datę rzezi określa na dzień 24 czerwca 1768 r., co niniejszą dyskusję czyni nie tylko uzasadnioną, ale konieczną.

Moim zdaniem, które traktuję jako pierwszy głos w dyskusji, opierając się na rękopisie „Rzeź humańska roku 1768”. [Opisuje Korneli Sroczyński, w "świecie" Grzegorz Sroczyński[...] Sygnatura: DE-12287 [język: polski], Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka NAN Ukrain. Oddział Rękopisów. Zespół (fond) 45 Część I (Rękopisy Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyckich) (sygnatura oryginału: 168) (XIX), (Liczba skanów 46)], zdobycie Humania nastąpiło w dniu 11 czerwca 1768 r., o godzinie jedenastej przed południem. Po tym nastąpiła rzeź, która według autora rękopisu spowodowała wymordowanie 12 000 osób. Aby uniknąć uwag w sprawie "nieencykopedyczności" rękopisu, z którego skanu korzystałem na stronach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, przytoczę to źródło w postaci drukowanej: „Okrucieństwo w Umaniu na Ukrainie, przez x. Kornelego Sroczyńskiego z z(akonu) św. Bazylego Wielkiego (bazylianów) missyonarza i hegumena w Krystynopolu opisana” [w:] Zapiski Naukovogo Tovaristva ìmeni Ševčenka, R. 13, 1905, tom 57.

Bogusław Andrzej Baczyński, Tarnów