Ten artykuł dotyczy eparchii wchodzącej w skład metropolii kijowskiej. Zobacz też: inne prawosławne administratury z siedzibą w Chełmie.

Eparchia chełmska – prawosławna administratura kościelna wchodząca w skład metropolii kijowskiej Patriarchatu Konstantynopolitańskiego. Działała w latach 1223–1596 i ponownie od 1650 do 1651.

Eparchię prawosławną z siedzibą w Uhrusku erygował w 1223 książę Daniel Halicki. W 1240 siedziba administratury została przeniesiona do Chełma^[1]. W momencie powstania eparchia obejmowała ziemie bełską i chełmską, następnie włączono w jej jurysdykcję także południowe Podlasie, ziemię drohiczyńską i mielnicką^[1]. Dwa ostatnie z wymienionych obszarów odpadły od terytorium administratury ok. 1284. W 1366 do eparchii włączono Horodło, Ratno, Kamień Kaszyrski i Luboml. Od 1377 eparchia w całości znajdowała się w granicach Rzeczypospolitej. Funkcję katedry pełnił sobór Narodzenia Matki Bożej w Chełmie^[2].

Na początku XV w. własność prawosławnych biskupów chełmskich stanowiły cztery wsie w powiecie hrubieszowskim, ufundowane jeszcze w II poł. XIII stulecia. Zdaniem Antoniego Mironowicza^[3]

W 1458 eparchia chełmsko-bełska była jedną z dziesięciu administratur tworzących prawosławną metropolię kijowską i zarazem jedną z trzech eparchii na ziemiach ruskich wchodzących w skład Korony Królestwa Polskiego. Jej dokładne granice, z powodu braku źródeł, nie mogą być jednoznacznie określone^[4]. W końcu XVI w. eparchia liczyła ok. 420-440 parafii^[5]. Według innych źródeł liczyła ok. 320 placówek duszpasterskich, prowadziła kilkanaście i obejmowała obszar ok. 22 tys. km² i posiadała ok. 320 parafii^[6].

W 1590 biskup chełmski Dionizy (Zbirujski) wyraził swoje poparcie dla idei unii między Kościołem katolickim a Kościołem prawosławnym, przy zachowaniu zwierzchności papieża^[7]. W czerwcu 1595 podpisał się pod listem do papieża Klemensa VIII, w którym część prawosławnych biskupów metropolii kijowskiej prosiła o zawarcie unii kościelnej. W związku z poparciem przez niego unii brzeskiej eparchia chełmska została przekształcona w diecezję unicką^[8]. Decyzja biskupa spotkała się z negatywnym odbiorem większości wiernych. W Chełmie prawosławni opowiedzieli się przeciwko unii^[6]. O zachowanie dotychczasowej jurysdykcji walczyły także bractwa cerkiewnej, w tym najważniejsze – krasnostawskie (istniejące od początku XVI stulecia), lubelskie (powstałe w 1586) i zamojskie (1589)^[6].

W 1621 patriarcha jerozolimski Teofan III wyświęcił na biskupa chełmskiego przełożonego monasteru św. Mikołaja w Mielcach Paisjusza (Czerkawskiego)^[9]. Hierarcha ten nie miał jednak praktycznie możliwości pełnienia swoich obowiązków, gdyż struktury eparchii pozostawały pod kontrolą unitów. W 1633 wycofał się do monasteru św. Onufrego w Jabłecznej i przebywał w nim, jako przełożony wspólnoty, do końca życia^[10]. W 1650 król Jan Kazimierz potwierdził legalność funkcjonowania prawosławnej eparchii chełmskiej^[11]. Na mocy królewskiego uniwersału metropolita kijowski Sylwester wyświęcił na biskupa chełmskiego Dionizego (Bałabana)^[12].

W zmienionej sytuacji politycznej w Rzeczypospolitej, po bitwie pod Beresteczkiem, Jan Kazimierz wycofał swoją zgodę na funkcjonowanie prawosławnego biskupstwa chełmskiego i ponownie przekazał je unitom^[13]. Kolejne parafie i klasztory przyjmowały unię w ciągu XVII i XVIII stulecia. Wyjątkiem był klasztor św. Onufrego w Jabłecznej, który nigdy nie wystąpił z Kościoła prawosławnego^[6].

• Joazaf, 1205–1223
• Jan, 1223–1225
• Asat, 1235–1243
• Cyryl, 1243–1250
• Jan, 1330–1340
• Kalikst, ?–1376
• Teodozjusz, 1376–?
• Bazyli
• Stefan
• Nestor Olgimuntowicz
• Sylwester, 1392–?
• Jozafat, ?–1414
• Charyton, 1414–1428
• Choma, 1429–1432
• Sawa, 1433–1440
• Grzegorz Depułtycki, 1440–1467
• Sylwester, 1467–1471
• Gerazym, 1471–1494
• Symeon Okuszkowicz, 1494–1504
• Jonasz Sosnowski, 1504–1507
• Filaret Obłazicki, 1507–1533
• Jonasz Sosnowski, 1533–1545
• Michał Sosnowski, 1545–1546
• Bazyli Baka, 1546–1552
• Teodozjusz Łazowski, 1553–1556
• Zachariasz Eliaszewicz, 1566–1577
• Leoncjusz Pełczycki, 1577–1586
• Dionizy Zbirujski, 1586–1596, następnie biskup unicki