| bóstwo płodności i świata zmarłych, opiekuńcze (zwierząt) | |
 Epona – płaskorzeźba z Contern (II-III w. n.e.) | |
| Atrybuty | |
|---|---|
| Wcielenie zwierzęce | |
| Teren kultu | |
Epona – w mitologii celtyckiej bogini płodności oraz świata zmarłych, czczona jako dawczyni dóbr i potomstwa, opiekunka zwierząt (zwłaszcza koni) i jeźdźców. Jako jedno z najstarszych i najważniejszych bóstw celtyckich, łączyła w sobie cechy Matki-Ziemi i bóstwa solarnego; jej imię powstało od celtyckiego słowa oznaczającego klacz[2].
W mitologii
[edytuj | edytuj kod]Wyobrażanie jej m.in. w postaci klaczy obok towarzyszącego jej źrebięcia wskazywałby niedwuznacznie na funkcję jako bóstwa płodności[3]. Część badaczy jednakże nie wyklucza, że Epona była też przewodniczką dusz do krainy zmarłych. Podobnie jak inne boginie-matki, często łączono ją ze śmiercią. W tym aspekcie przedstawiano ją z symbolizującym w mitologii celtyckiej pogrzeb stworzeniem – krukiem, albo z symbolizującym zaświaty psem. Klucz w jej rękach miałby oznaczać moc otwierania wrót do zaświatów[4].
Obecność w ogólnoceltyckiej tradycji bogini pod postacią klaczy (celt. epo) nie tylko wskazuje na szczególne znaczenie konia w życiu Celtów, lecz także sugerowałaby wczesne związki tego ludu z mieszkańcami stepów euroazjatyckich. Znamienne, że w kulturze Celtów koń nie odgrywał ważniejszej roli w słowotwórstwie (imionach) bóstw męskich, lecz głównie dotyczył bogiń. Np. w mitach iryjskich odpowiedniki Epony to Étaín Echraide, Medb z Tary i Macha z Ulsteru, jak również Wielka Królowa – Rhiannon z walijskiego eposu (mabinogion) o Pwyllu, księciu Dyfedu, wprowadzająca przybyszów do siedziby małżonka[5].
Ikonografia
[edytuj | edytuj kod]W sztuce zazwyczaj przedstawiana z końmi[1]:
- jako kobieta siedząca bokiem (na sposób damski) na koniu[6]);
- karmiąca konia z ręki;
- wiodąca dwa konie;
- jako klacz karmiąca źrebię[4];
- powożąca rydwanem (prawdopodobnie)[6].
Przedstawiana też na wprost w pozie stojącej bądź siedzącej, także w otoczeniu koni[6].
Na ogół odziana w długą szatę z rękawami i krągłe nakrycie głowy lub rodzaj zawoju. Niekiedy wyobrażana nago.
W postaci siedzącej trzyma (podobnie jak Matrony) róg obfitości, paterę z owocami[6], dziecko przy piersi lub dwoje dzieci u boku. Przedstawiana na koniu dzierży kwitnącą gałąź drzewa.
Kult
[edytuj | edytuj kod]
Epona należy do bóstw czczonych na całym obszarze osadnictwa celtyckiego. Najwięcej jej przedstawień pochodzi z Galli, z obszaru między Saoną a Loarą, zamieszkiwanego przez plemię Eduów. Zanim jej kult rozszerzył się w świecie celtyckim, była bóstwem plemiennym lub jedną z lokalnych Matron[7]. Również w późniejszym czasie mogła należeć do bóstw plemiennych, czczonych pod nazwą miejscową; istnieje domniemanie, iż około 30 bóstw żeńskich stanowi wcielenia Epony albo jej historyczne transformacje[8].
Choć zasadniczo była bóstwem galijskim, ślady jej kultu (dedykowane inskrypcje) sięgają rzymskiej Tracji (np. Trimontium) i Macedonii; w Brytanii kultowe relikty zachowały się dość nieliczne. W Burgundii czczono ją jako bóstwo domowe, nie tylko patronujące hodowli koni, lecz ogólnie zapewniające pomyślność wraz z obfitością dóbr[9].
Jakkolwiek kult Epony w rzymskim cesarstwie obejmował wszystkie grupy społeczne, zapewne najbardziej rozpowszechnił się w armii, zwłaszcza w wojskach nadreńskich i naddunajskich[9]. Bardzo żywy był w oddziałach (alae) pomocniczej kawalerii, zwłaszcza w cesarskiej straży przybocznej oraz wśród equites singulares augustii rekrutowanych w Galii, Dolnej Germanii i Panonii. Ich liczne modlitwy do Epony i innych bóstw celtyckich, rzymskich i germańskich znaleziono w 1994 na rzymskim Lateranie[potrzebny przypis].
Mimo jej galijskiego pochodzenia, wiele inskrypcji dedykowanych Eponie w łacinie i (rzadziej) po grecku pochodzi nie tylko od Celtów, ale również od Germanów, Rzymian i innych mieszkańców cesarstwa. Przyjęta jako jedno z bóstw obcych, w I w. n.e. miała swe miejsce w rzymskim kalendarzu urzędowym[10], a według tzw. wiejskiego kalendarza z Guidizzolo, jej święto przypadało 18 grudnia[4]. W literaturze rzymskiej o jej postaci i kulcie wspomina Juwenalis w Satyrach (8, 155–157) i Apulejusz w Metamorfozach (III, 27), a z pisarzy chrześcijańskich – Minucjusz Feliks (Octavius 28, 7) oraz Tertulian (Apologeticum 16, 3 i Ad nationes 1, 11).
Na związek z jej kultem mogłoby wskazywać plenerowe wyobrażenie tzw. Białego Konia wykutego w kredowym wzgórzu w Uffington (południowa Anglia), lecz przeczyłoby temu jego datowanie na 1400 p.n.e.[11], wobec faktu, iż kult Epony na Wyspy Brytyjskie został przeniesiony z Galii dopiero w I wieku n.e.[12]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Epona. Ancient.eu, 18.01.2012. [dostęp 2015-10-12]. (ang.).
- ↑ Bogowie, demony, herosi. Leksykon. Kraków: Instytut Wydawniczy „Znak”, 1995, s. 132; John i Caitlín Matthews: Mitologia Wysp Brytyjskich. Poznań: Rebis, 1997, s. 85.
- ↑ Podręczna miniencyklopedia mitologii: Grecy–Rzymianie–Celtowie. Warszawa: Wydawnictwo RTW, 2001, s. 244. ISBN 83-7294-019-3.
- ↑ a b c Monaghan, Patricia: The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore. Nowy Jork: Facts on File, Inc., 2004, s. 158. ISBN 0-8160-4524-0.
- ↑ T.G.E. Powell: Celtowie. Warszawa: Wydawnictwo RTW, 1999, s. 154, ISBN 83-87974-60-9.
- ↑ a b c d Depictions of Epona. Epona.net. [dostęp 2015-10-12]. (ang.).
- ↑ Bożena Gierek, Celtowie, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1998, s. 54, ISBN 83-7006-663-1, OCLC 830202463.
- ↑ Jerzy Gąssowski: Mitologia Celtów. Warszawa: WAiF, 1987, s. 56, ISBN 83-221-0329-8.
- ↑ a b Green, Miranda Jane: Mity celtyckie. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 70.
- ↑ Paul-Marie Duval: Życie codzienne w Galii w okresie pokoju rzymskiego. Warszawa: PIW, 1967, s. 259.
- ↑ The Uffington white horse. wiltshirewhitehorses.org.uk, 2016-01-28. [dostęp 2016-05-25]. (ang.).; por. Podręczna miniencyklopedia mitologii: Grecy–Rzymianie–Celtowie, dz. cyt., s. 244.
- ↑ Brian Haughton: The White Horse of Uffington. ancient.eu, 2011-03-30. [dostęp 2016-05-25]. (ang.).
