Fath Ali Szah Kadżar

Portret Fath Ali Szaha namalowany przez Mehr Alego. Ermitaż
szach Iranu
Okres	od 17 czerwca 1797 do 24 października 1834
Poprzednik	Agha Mohammad Chan Kadżar
Następca	Mohammad Szah Kadżar
Dane biograficzne
Dynastia	Kadżarowie
Data i miejsce urodzenia	maj 1769 Damghan
Data i miejsce śmierci	24 października 1834 Isfahan
Miejsce spoczynku	Mauzoleum Fatimy w Komie
Ojciec	Hosejn-gholi Chan
Małżeństwo	Asija-chanom
Dzieci	Abbas Mirza

Fath Ali Szah Kadżar, pers فتحعلى‌شاه قاجار – drugi szach Iranu z dynastii Kadżarów, panujący w latach 1797–1834.

Był najstarszym synem Hosejn-gholi Chana, brata Aghi Mohammada Chana, przy czym imię Fath Ali otrzymał na cześć swojego dziadka. Jego ojciec zginął w walce z Turkmenami w 1777. Dwa lata później dołączył do swojego wuja, Aghi Mohammada Chana, który chociaż był kastratem, poślubił jego matkę i stał się jego przybranym ojcem. Po wstąpieniu na tron w 1789 Agha Mohammad wyznaczył go na swojego następcę. Pomimo to po śmierci swojego wuja w 1797 Fath Ali Szah przez kilka lat musiał walczyć z rozmaitymi pretendentami do tronu i jego władza ustabilizowała się dopiero w 1801^[1][2][3].

Najważniejszym wydarzeniem panowania Fath Ali Szaha były dwie wojny z Rosją w latach 1804-1813 i 1826–1828. W 1801 car Paweł I dokonał aneksji Gruzji, która tradycyjnie pozostawała w strefie wpływów Iranu, i w 1804 doszło do wybuchu wojny pomiędzy dwoma państwami. Ukazała ona z całą jaskrawością militarną niższość perskiej armii w stosunku do wojsk europejskich i kończący ją traktat golestański przewidywał utratę przez Iran wszystkich terytoriów położonych na północ od rzeki Kura. Nieprecyzyjne sformułowania traktatu golestańskiego, przyczyniające się do ciągłych napięć na nowej rosyjsko-irańskiej granicy, doprowadziły w 1826 do wybuchu kolejnej wojny, która zakończyła się dwa lata później po zdobyciu przez generała Iwana Paskiewicza Tebrizu. W traktacie torkmanczajskim Iran nie tylko zrzekał się kolejnych terytoriów, tj. chanatów Erewanu i Nachczewanu^[4][5], ale przyznał Rosji także tzw. prawo kapitulacji, tj. immunitet dla jej poddanych i eksterytorialność nabywanych przez nich nieruchomości „co kolidowało z perską suwerennością i stało się modelem dla innych europejskich potęg żądających tego samego przywileju”^[5].

W tym czasie Iran stoczył także krótką wojnę z Imperium Osmańskim (1821–1823), podsycaną przez Rosję, kończący ją traktat erzerumski potwierdzał jednak powrót do status quo ante bellum. Przegrane wojny z Rosją doprowadziły do pierwszych prób reform na wzór zachodni, w szczególności w armii, w czym przodował następca tronu Fath Alego, Abbas Mirza, nie dały one jednak znaczących rezultatów^[6][5]. Wystawny dwór Fath Alego bardzo kontrastował ze spartańskim stylem życia jego poprzednika. Jak pisze Anna Krasnowolska: „W ceremoniale dworskim Fath-Ali-szah nawiązywał do tradycji safawidzkiej. Posiadał ogromny harem, sprawował mecenat nad dworskimi poetami, malarzami, kaligrafami itp., w zamian za dedykowane sobie dzieła”^[7]. Abbas Mirza zmarł na rok przed swoim ojcem, tak że ostatecznie następcą Fath Alego został jego wnuk i najstarszy syn Abbasa Mirzy, Mohammad Szah^[8].

• Anna Krasnowolska: Iran Współczesny (XIX–XX w.). W: Anna Krasnowolska (red.): Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010. ISBN 978-83-04-05047-1.