Ferrisaurus
Arbour & Evans, 2019
Okres istnienia: 68,2–67,2 mln lat temu PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 68.2/67.2 ↓ 68.2/67.2
Ferrisaurus w wyobraźni artysty
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Nadrząd	dinozaury
Rząd	dinozaury ptasiomiedniczne
Podrząd	marginocefale
Infrarząd	ceratopsy
Nadrodzina	Neoceratopsy
Rodzina	Leptoceratopsy
Rodzaj	Ferrisaurus
Gatunki
Ferrisaurus sustutensis

Ferrisaurus – rodzaj wymarłego dinozaura, ceratopsa z rodziny leptoceratopsów^[1].

Skamieniałości tych zwierząt znalezione zostały na kontynencie północnoamerykańskim, w Kanadyjskiej Kolumbii Brytyjskiej, wśród skał basenu Sustut. Pierwotnie określono je jedynie jako należące do bliżej nieznanego przedstawiciela Neornitischia^[1] (nazwą tą określono klad ptasiomiednicznych stanowiący grupę siostrzaną tyreoforów)^[2]. Badania Victorii M. Arbour i Davida C. Evansa pozwoliły na dokładniejszą klasyfikację znaleziska. Pozostawiając zwierzę w Neornitischia, zaliczono je także do marginocefali i ceratopsów, a w obrębie tych ostatnich do Neoceratopsia, Coronosauria i w końcu do rodziny leptoceratopsów. Autorzy nadali mu zarazem nową nazwę – Ferrisaurus, źródłosłów czerpiąc z łacińskiego słowa ferrum oznaczającego żelazo oraz od greckiego słowa sauros oznaczającego jaszczura (stąd nazwa rodzajowa oznacza żelazny jaszczur). Z kolei epitet gatunkowy sustutensis odnosi się do miejsca znalezienia skamieniałości, w obrębie basenu Sustut nad rzeką Sustut. Czyni go to pierwszym gatunkiem dinozaura endemicznym dla Kolumbii Brytyjskiej. Z geologicznego punktu widzenia znajdujące się tam skały wchodzą w skład grupy Sustut, w obrębie której wyróżnia się formację Tango Creek. Z kolei w jej obrębie znajduje się ogniwo Tatlatui. Jego wiek ustalono dzięki analizie palinologicznej, odnajdując takson Pseudoaquilapollenites bertillonites, będący markerem czasowym. Pozwoliło to określić wiek powstania skał, a więc i skamieniałości na mastrycht, pomiędzy 68,2 a 67,2 miliona lat temu^[1].

Dinozaury rogate znane są od końca XIX wieku. W 1888 Othniel Charles Marsh opisał rodzaj Ceratops i utworzył nową rodzinę dinozaurów^[3]. Na początku XX wieku Barnum Brown opisał z Alberty niewielkiego dinozaura rogatego, znalezisko nazwał Leptoceratops. Pojawił się też pomysł wydzielenia podobnych znalezisk do nowej rodziny^[4]. Ich liczba rosła. W Montanie znaleziono Leptoceratops cerorhynchus^[5], nazwany później montanoceratopsem^[6], następnych odkryć dokonano w Azji^[7]. Kolejne odkrycia w Ameryce doprowadziły do opisania Prenoceratops^[8] i montańskiego Cerasinops^[9], zaś na podstawie pojedynczych kości z Alberty – Gryphoceratops i Unescoceratops^[10].

W przeciwieństwie do opisanych wyżej licznych znalezisk z Alberty, skamieniałości stanowiły rzadkość w Kolumbii Brytyjskiej^[11]. Gęste lasy borealne porastające skaliste Kordyliery nie sprzyjały poszukiwaniom^[1]. Nigdy wcześniej nie znaleziono tam skamieniałości dinozaura, przynajmniej wedle ówczesnej wiedzy. Stało się to w 1971 w północno-środkowej części tej prowincji podczas wydobycia rudy uranu. Zatrudniony komercyjnie geolog Kenny Flyborg Larsen poszukiwał możliwości pozyskiwania toru. Prace swe prowadził w basenie Sustut, w okolicy ujścia potoku Birdflat Creek do rzeki Sustut. Do badań wykorzystywał licznik scyntylacyjny. 3 sierpnia udało mu się znaleźć miejsce, gdzie zliczenia znacznie przekraczały poziom tła (przy czym danych nie można sprecyzować, ponieważ sam Larsen tego nie zrobił, a po latach mapa terenowa zaginęła). Okazało się, że emisja pochodzi ze skamieniałych kości^[11] spoczywających w gruzie, w miejscu budowanej linii kolejowej^[1]. Geolog odnotował odkrycie i następnego dnia zebrał kości. Trzymał je przez trzecią część wieku, aż w 2004 przekazał je Wydziałowi Nauk o Ziemi Uniwersytetu Dalhousie w Halifaksie. Dwa lata później ten zespół kości wszedł w skład wystawy Royal British Columbia Museum, skatalogowany jako RBCM.EH.2006.019^[11] (później RBCM P900^[1]). Szczątki opisali w 2009 Arbour i Graves, zaliczając zwierzę do cerapodów i próbując przyporządkować je do formacji raczej Brothers Peak niż Tango Creek^[11]. Wtedy postrzegano je jako albo pachycefalozaura, albo bazalnego ormitopoda na podobieństwo tescelozaura. Victoria M. Arbour kontynuowała badania i w 2019 wraz z Davidem C. Evansem opublikowała w PeerJ opis nowego rodzaju dinozaura, zaliczając znalezisko do ceratopsów i leptoceratopsów. Dzięki wyprawie terenowej dwa lata wcześniej, podczas której w miejscu odpowiadającym notatkom Larsena znaleziono szczątki żółwia Basilemys, udało się także dokładniej określić wiek okazu i powiązać go jednak raczej z formacją Tango Creek^[1].

W 2020 odbyło się 8 doroczne spotkanie Canadian Society of Vertebrate Palaentology. Logo spotkania przedstawiało właśnie Ferrisaurus, a jego autorem był Francisco Riolobos^[12]. W tym samym roku Arbour i inni dopatrzyli się pozostałości ankylozaura w bloku piaskowca wydobytym w 1930, a więc dekady przed odkryciem szczątków Ferrisaurs. Odbiera to leptoceratopsydowi tytuł pierwszego znalezionego dinozaura Kolumbii Brytyjskiej^[13].

To, co Arbour i Graves uznali za pozostałość żebra^[11], później uznano jednak za łopatkę, spłaszczoną, w przekroju kształtu kropli^[1].

Kość krucza zachowała się na tyle źle^[1], że w pierwszej pracy poświęconej zwierzęciu autorzy w ogóle nie byli w stanie jej zidentyfikować^[11]. Przypominała spotykaną u leptoceratopsa, uwagę zwracał dobrze wyrażony, ostro zakończony wyrostek mostkowy^[1].

Wedle Arbour i Gravesa znaleziony fragment kości ramiennej mierzy 10,1 cm długości oraz 3,6 cm szerokości. Arbour i Graves ocenili ją jako małą i słabo rozwiniętą. Nie stwierdzili grzebienia naramienno-piersiowego^[11]. Pogląd ten później został zrewidowany. Przy opisie rodzaju Arbor i Evans uznali, że jest to raczej dalsza część kości łokciowej. Rzeczona kość łokciowa ma spłaszczony trzon. Jest zagięta dystalnie, co stanowi cechę diagnostyczną rodzaju. Podobne miały Cerasinops i Prenoceratops. Jej całkowita długość powinna wynosić 15–16 cm bądź 17–18 cm, w zależności od metody szacowania^[1].

Lepiej zachowała się kość promieniowa, długości 13,6 cm. Koniec proksymalny mierzy 3,2 na 1,9 cm. Odchodzi od niego smukły, nieco esowaty trzon, po czym następuje pogrubiony, trójkątny koniec dalszy o wymiarach 2,5 na 2,7 cm^[11].

Zachowała się część piszczeli długości 20,7 cm i szerokości 9,0 cm. Na końcu dystalnym, leżącym pod ostrym kątem, wieńczą ją dwie kostki, przyśrodkowa mierzy 4,6 cm, podczas gdy boczna osiąga 6,4 cm. Zachowana część eliptycznej w przekroju kości strzałkowej mierzy 20,3 cm. Dystalnie poszerza się ona, a potem spłaszcza, osiągając wymiary 1,5 na 2,6 cm^[11]. Zrasta się z kością skokową, co stanowi cechę diagnostyczną Ferrisaurus, prócz którego występuje ona wśród Leptoceratopsidae tylko u montanoceratopsa^[1].

Przedostatnie paliczki nie są krótsze od swych poprzedników, jak u innych Leptoceratopsidae. Cechę tę zaliczono do diagnostycznych rodzaju^[1]. Dystalne paliczki mają kształt trójkątny^[11]. To budowa paliczków zadecydowała o zaliczeniu zwierzęcia do wspomnianej rodziny^[1].

Interpretacja znaleziska jako pozostałości Leptoceratopsidae wskazuje, że Ferrisarus był niewielkim dinozaurem rogatym bez rogów, o małej kryzie kostnej na szyi^[1].

Pierwsza poświęcona okazowi praca zaliczyła go do dinozaurów ptasiomiednicznych z grupy Genasauria i Cerapoda. Arbour i Graves stwierdzili brak cech pozwalających zaliczyć zwierzę do heterodontozaurów. Pojedyncze stwierdzone wtedy cechy, jak zredukowany grzebień naramienno-piersiowy, typowe są dla pachycefalozaurów, choć obserwowane je też u nielicznych ornitopodów, jak Notohypsilophodon, Anabisetia czy Talenkauen. Bardziej dystalne części kończyn przypominają te spotykane u ornitopodów i pachycefalozaurów, paliczki są zbliżone do obecnych u Stegoceras. W sumie badacze nie byli nawet pewni, że znalezione kości pochodzą od jednego zwierzęcia^[11]. Jeśli już, okaz mógł być pachycefalozaurem bądź bazalnym ornitopodem^[1].

Dalsze badania pozwoliły na precyzyjniejsze ustalenie systematyki zwierzęcia. Zaliczono je w obrębie Neornitischia do marginocefali i ceratopsów^[a][1]. Grupę tę definiuje się jako wszystkie marginocefale bliżej spokrewnione z triceratopsem niż z pachycefalozaurem. Ceratopsy dzielono niegdyś na psitakozaury i neoceratopsy^[14]. Obecnie wśród bazalnych przedstawicieli tej grupy, nie wchodzących w skład neoceratopsów, wymienia się także czaojangzaury, takie jak Hualianceratops^[15]. Ferrisaurus zalicza się jednak do tej bardziej zaawansowanej ewolucyjnie grupy neoceratopsów^[b][1]. Definiuje się je jako klad obejmujący taksony bliższe triceratopsowi niż psitakozaurowi^[14]. W ich obrębie zalicza się Ferrisaurus do kladu Coronosauria^[1], definiowanego jako potomkowie ostatniego wspólnego przodka triceratopsa i protoceratopsa^[c][16]. W przeszłości zaliczano doń Ceratopsoidea oraz protoceratopsy, wyłączając zeń leptoceratopsy^[d][17]. Z kolejnymi odkryciami poglądy na ten temat zmieniły się i Leptoceratopsidae włączono do Coronosauria^[16]. W tej właśnie rodzinie umieszczono nowe znalezisko^[1].

Źródłosłów nazwa Ferrisaurus czerpie z łacińskiego słowa ferrum oznaczającego żelazo oraz od greckiego słowa sauros oznaczającego jaszczura. W efekcie nazwa rodzajowa oznacza żelazny jaszczur. Z kolei epitet gatunkowy sustutensis odnosi się do miejsca znalezienia jego skamieniałości, w obrębie basenu Sustut nad rzeką Sustut^[1].

Kreatorzy rodzaju zaprezentowali następujący kladogram^[1] (uproszczono):

Powyższy kladogram powstał z wykorzystaniem matrycy danych użytej przez He i innych przy opisie Ischioceratops^[1][18]. Kreatorzy Ferrisaurus opracowali jeszcze drugi kladogram^[1]. Użycie innej macierzy, z pracy Morschhausera i innych poświęconej badaniu Auroraceratops^[19], zaowocowało nieco innym kladogramem, w którym Ferrisaurus leży w nierozwikłanej politomii z wieloma innymi rodzajami, jak również grupą Coronosauria. Pomimo że kreatorzy rodzaju w tekście swej publikacji zaliczają Ferrisaurus do tego kladu, na obu zaprezentowanych przez nich kladogramach znajduje się on poza nim^[1].

Pozostałości dinozaura znaleziono w Kolumbii Brytyjskiej, w basenie Sustut, w okolicy ujścia Birdflat Creek do rzeki Sustut. Brak precyzyjniejszych informacji utrudnia geologiczny opis miejsca pochodzenia skamieniałości. Można się go domyślać dzięki notatkom i wypowiedziom samego odkrywcy. Kości spoczywały wśród ciemnoszarych piaszczystych mułowców o drobnych ziarnach i węglanowym lepiszczu, z pozostałościami materii organicznej, w okolicy obfitującej w piaskowce, słabo radioaktywny bitumin i inne skały. Pod względem geologicznym skały te zalicza się do grupy Sustut, powstałej w jurze późnej i kredzie wczesnej. Grupę podzielono na dwie formacje: Tango Creek, zbudowaną z piaskowców datowanych wtedy od wczesnego albu do późnego kampanu, i wyżejległą, młodszą Brothers Peak, obejmującą piaskowce, mułowce i tuf wulkaniczny sedymentujące od późnego kampanu do wczesnego mastrychtu. Bardziej prawdopodobne zdawało się, że znalezione przez Larsena kości pochodzą z tej drugiej formacji, reprezentującej późnokredowe środowisko równiny zalewowej, związanej z wysokoenergetyczną rzeką roztokową^[11].

Pogląd ten zmieniły nowe informacje z zakresu stratygrafii i palinologii. W miejscu opisanym przez Larsena znaleziono skamieniałości kredowego żółwia Basilemys. Powiązano pozostałości Ferrisaurus jednak z formacją Tango Creek, a nawet dokładniej z jej ogniwem Tatlatui. Znaleziono również marker wiekowy Pseudoaquilapollenites bertillonites. Okazało się, że zwierzę żyło w późnym mastrychcie, 68,2–67,2 miliony lat temu, i tak się też wedle nowych danych datuje formację^[1]. Bardziej na północy grupy Sustut znaleziono pozostałości tyranozaura i mniejszego teropoda, nieokreślonego bliżej dużego ptasiomiednicznego oraz Crocodilomorpha, jednak nie ma pewności, czy pochodzą z podobnego wieku, co Ferrisaurus^[20].