Twierdza Świnoujście
Fort Gerharda

nr rej. 560 z 2 sierpnia 1968
Fort Gerharda z lotu ptaka
Państwo	Polska
Miejscowość	Świnoujście
Adres	ul. Ku Morzu 5
Typ budynku	obiekt militarny
Inwestor	Armia pruska
Rozpoczęcie budowy	1848
Ukończenie budowy	1859
Ważniejsze przebudowy	1876-1877; 1900-1901
Pierwszy właściciel	Armia pruska
Obecny właściciel	Muzeum Obrony Wybrzeża w Świnoujściu
Położenie na mapie Polski Twierdza Świnoujście Fort Gerharda
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Twierdza Świnoujście Fort Gerharda
Położenie na mapie Świnoujścia Twierdza Świnoujście Fort Gerharda
53°55′03,08″N 14°17′09,75″E/53,917522 14,286042
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Fort Gerharda, zwany również Fortem Wschodnim lub Werk II (dzieło nr 2) – jeden z fortów Twierdzy Świnoujście. Położony jest we wschodniej części Świnoujścia, w dzielnicy Warszów, na wyspie Wolin, w pobliżu latarni morskiej.

Fort należy do najlepiej zachowanych do obecnych czasów pruskich nadbrzeżnych fortów artyleryjskich w Europie. Położony na wyspie Wolin, administracyjnie należy do Świnoujścia. Powodem budowy fortów w Świnoujściu był incydent, do którego doszło podczas I wojny prusko-duńskiej, kiedy to w 1848 roku duńska fregata zablokowała Świnę na kilka miesięcy powodując przy tym duże straty związane z brakiem możliwości handlu. Po zakończeniu blokady Prusy od razu podjęły środki aby ta sytuacja się nie powtórzyła i rozpoczęto budowę twierdzy. Fort Wschodni wybudowany został w latach 1848-1859, przeznaczony do obrony portu oraz Cieśniny Świny przed nieprzyjacielską flotą^[1]. Pierwotnie dzielił się na dwie części: dzieło (niem. Werk) oraz baterię artyleryjską.

Zadaniem baterii artyleryjskiej znajdującej się w północno-wschodniej części fortyfikacji było ostrzeliwanie wrogich okrętów wroga chcących zablokować wejście do ważnej strategicznie Cieśniny Świny (wiodącej dalej na Zalew Szczeciński i portu Szczecina). Uzbrojona była w pruskie armaty ładowana odprzodowo, osłaniane przez wały ziemne.

Dzieło Fortu stanowiła dwukondygnacyjna redita otoczona mokrą fosą, półkaponiera oraz dwie kaponiery. Jej zadaniem było odpieranie potencjalnego ataku desantujących się sił wroga. Uzbrojona w 25 armat 12-funtowych umieszczonych w kazamatach artyleryjskich znajdujących się na obu piętrach budynku. Dodatkowo redita posiadała strzelnice karabinowe skierowane na dziedziniec dzieła.

Po wygranej przez Prusy wojny prusko-francuskiej, w latach 1876–1877 rozpoczęto przebudowę fortu korzystając z funduszy stanowiących reparacje wojenne otrzymane od Francji. Zrezygnowano z podziału fortyfikacji na dwie części (bateria i dzieło) tworząc jedna spójną całość otoczoną nową, mokrą fosą o długości ponad 800 metrów. Głównym uzbrojeniem fortu stały się potężne armaty umiejscowione na nowo usypanych tarasach artyleryjskich przekierowując w ten sposób uwagę obrońców bardziej na północ. Dolny taras artyleryjski wyposażono w 4 armaty produkcji Kruppa kalibru 15 cm Ring Kanone C/72(inne języki) na podstawie fortecznej, górny taras natomiast w 7 armat 21 cm (Niemcy podawali kaliber armat w centymetrach). Wybudowano dodatkowe magazyny amunicyjne. Przebudowano również budynek redity, z którego wszelkie uzbrojenie przekształcając ją na budynek koszarowy. Dawne strzelnice poszerzono i wstawiono okna aby polepszyć komfort bytowania żołnierzy.

Fort uzbrojony był również w artylerię polową i później w karabiny maszynowe. Na południowym i północnym odcinku fosy zbudowano 2 schrony strzeleckie połączone podziemnymi tunelami z dziedzińcem fortu. Z kolei na przełomie XIX i XX doprowadzono łączność telegraficzną oraz kolej wąskotorową.

Fortyfikacja ta początkowo obsadzona była przez piechurów i artylerzystów w sile batalionu ok. 300 ludzi. Po I wojnie światowej obiekt przeszedł pod zarząd niemieckiej marynarki wojennej, pełniąc jednocześnie rolę pomocniczą aż do końca II wojny światowej. Po wojnie używany przez Sowietów, od 1962 r. przekazany miastu. Od opuszczenia obiektu przez Armię Radziecką przez kilka lat pełnił funkcje magazynów, a później został opuszczony. W 2001 roku został wydzierżawiony przez fascynatów, którzy na jego terenie prowadzą jedną z najciekawszych inicjatyw związanych z tzw. żywą historią. W Forcie rezyduje historyczny komendant Twierdzy Morskiej, a po całym obiekcie oprowadzają przebrani w pruskie mundury studenci. Od 2010 roku w forcie ma swoją siedzibę Muzeum Obrony Wybrzeża^[1].

Fort można zwiedzać od 11 sierpnia 2011 roku^[1]. Można w nim zobaczyć jedna z najlepiej zachowanych w Europie ław artyleryjskich czyli ciągu kamienno-ceglanych stanowisk dla dział nabrzeżnych kalibru 150 mm i 210 mm z zachowanymi reliktami różnych typów mocowań armat^[2].

Redita pełniła jednocześnie rolę obiektu koszarowego fortu. Nad wejściem umieszczono dwa kamienie granitowe z datą ukończenia budowy. W stropie przy wejściu dwa szyby windy do transportu dział na piętro oraz mniejszej windy amunicyjnej. W jej wnętrzu znajduje się największe prywatne muzeum w Polsce posiadające kolekcję ponad 3000 eksponatów umiejscowionych na 5 wystawach: „Bóg wojny – artyleria”; „Historia Świnoujścia”; „Fortowa kuchnia”; „Zbrojownia” oraz „Broń systemu Kałasznikowa 1947-2019”.

Na północnym i południowym odcinku fosy znajdują się dwie kaponiery, które są połączone z fortem podziemnymi tunelami.

Na placu musztry można zobaczyć wrak transportera Sd.Kfz. 7/2, który został wyciągnięty z morza, w okolicach Dziwnowa (Pomorze Zachodnie) w 2006 roku.

• 
  Główna prochownia
• 
  Kazamaty
• 
  Wnętrze Muzeum w reducie Fortu
• 
  Kaponiera północno-wschodnia
• 
  Grupa rekonstrukcyjna w kazamatach Fortu Gerharda

• Twierdza Świnoujście

• Forteczny szlak, [w:] MichałM. Rembas MichałM., Zachodniopomorskie tajemnice, wyd. 1, Szczecin: Walkowska Wydawnictwo / JEŻ, 2011, ISBN 978-83-61805-30-4, OCLC 802158084 .

• Strona domowa Fortu Gerharda