Funkcjonalizm - w filozofii umysłu i kognitywistyce, zgodnie z którym nasze umysły lepiej jest traktować nie jako materialne czy niematerialne organy czy rzeczy, ale jako zdolności, funkcje i sposoby, na jakie jesteśmy zorganizowani, aby funkcjonować w świecie ^[1].

Współczesny funkcjonalizm uznaje ludzi za komputery, które tylko za sprawą losu, zbudowane są z krwi i kości, a ich stany umysłowe są stanami obliczeniowymi^[1].

Początki stanowiska funkcjonalistycznego odnaleźć u Arystotelesa i Hobbesa (maszyna myśląca). Zastąpienie substancji funkcją w analizie filozoficznej propagował też niemiecki neokantysta Ernst Cassirer^[1].

Współczesna wersja funkcjonalizmu głosi, że istotą stanów umysłowych jest funkcja, którą pełnią, a nie fizyczny materiał, który pozwala na wykonanie tej funkcji^[2]. Funkcja jest tutaj rozumiana przyczynowo. Podstawowe terminy tego stanowiska to informacje wejściowe (input) i informacje wyjściowe (output), gdzie za pierwsze służą postrzeżenia, a za drugie efekty fizyczne sygnałów^[2].

Funkcjonalizm wyrósł na krytyce behawioryzmu^[3]. Pierwszymi proponentami funkcjonalizmu byli Wilfrid Sellars i Hilary Putnam. Według nich, aby opisać stan psychiczny wystarczy określić troiste jego uwarunkowanie: co jest jego typową przyczyną, jak wpływa na inne stany psychiczne i jakie pociąga skutki w zachowaniu. Według S.Blackbourna główną zaletą takiego funkcjonalistycznego opisu jest to, że doskonale odpowiada on sposobowi, w jaki poznajemy własne, jak i cudze stany mentalne, bo poznajemy je po wpływie jaki wywierają na zachowanie i inne stany psychiczne^[4].

W klasycznym funkcjonalizmie (Hilary Putnam) opis stanów umysłowych opiera się na uniwersalnej maszynie Turinga^[5]. Krytyka behawioryzmu pozwoliła wyodrębnić trzy główne argumenty na rzecz funkcjonalizmu. Po pierwsze, nie możemy twierdzić, że pewne odczucia są wprost powiązane z pewnymi rodzajami pobudzeń (ból żaby i ból człowieka to, co innego). Po drugie, można sobie wyobrazić istoty pozaziemskie o innej biologii. Po trzecie, można mówić o myśleniu w odniesieniu do komputerów^[6].

Zdaniem M.Poręby, funkcjonalizm jest uważany za „główną ideologię” takich dziedzin jak cybernetyka, teoria informacji, czy kognitywistyka. Behawioryzm, poprzednik funkcjonalizmu, programowo abstrahował od „wnętrza”. Patrząc w ten sposób można rozumieć funkcjonalizm jako hasło, by prócz tego, co organizm lub układ robi, badać również to, co on wie (wiedza = wewnętrzna konfiguracja systemu)^[7]. Taki funkcjonalistyczny paradygmat nauk o poznaniu wspiera wielu filozofów takich jak Jerry Fodor, Daniel Dennett, czy Patricia Churchland^[8].

Teza głosi, że jeśli ten sam rodzaj stanu umysłowego może zostać zrealizowany przez różne rodzaje struktur fizycznych (ludzie, kosmici, roboty, ośmiornice) to nie możemy po prostu identyfikować rodzaju stanu umysłowego z określonym stanem fizycznym. Zatem należy interpretować rodzaje umysłowe jako własności funkcjonalne wyższego rzędu realizowane przez fizyczne realizatory niższego rzędu^[9].

Teza o wielorakiej realizowalności uzasadnia autonomię psychologii jako dyscypliny, niezależnej do neurobiologii^[10].

Od lat 60. XX wieku powstało wiele odmian tego stanowiska. Wśród kluczowych wymienić można:

1. Funkcjonalizm obliczeniowy (komputacjonalizm) – funkcją umysłu jest przetwarzanie informacji (obliczanie)^[2];
2. Funkcjonalizm biologiczny (teleofunkcjonalizm) – Ruth Millikan;
3. Funkcjonalizm analityczny – David Kellogg Lewis.

Funkcjonaliści zaczęli rozumieć umysł w oderwaniu od jego biologicznego podłoża^[11] i zaczęli odwoływać się do pojęcia sztucznej inteligencji. Analizy funkcjonalistów miały doprowadzić do powstania systemów, które dzięki swojej strukturze wewnętrznej będą spełniać odpowiednią funkcję. Według wielu z nich każdy algorytm, który wystarcza do rekonstrukcji zachowania systemu zewnętrznego, wyjaśnia działanie tego systemu^[12]

Tak rozumiany funkcjonalizm stanowi filozoficzne podstawy programu sztucznej inteligencji – maszyna może posiadać pewną myśl M, jeśli posiada stan, który odgrywa taką rolę funkcjonalną jak myśl M u nas. W podobny sposób możliwe są protezy układu nerwowego, o ile nie spowodują zmiany roli funkcjonalnych stanów na nich realizowanych. Slogan funkcjonalizmu brzmi: „umysł ma się tak do mózgu, jak software do hardware”^[13].

W literaturze filozoficznej podnosi się wiele argumentów przeciwko funkcjonalizmowi:

1. chiński pokój Searle’a;-funcjonalizm opisuje mechanizmy na poziomie syntaktycznym, prawdziwe procesy umysłowe są semantyczne;
2. problem ugruntowania symboli Harnada – w jaki sposób w systemie obliczeniowym można ugruntować symbole tj. nadać im znaczenie;
3. argument enaktywistyczny – tylko systemy biologiczne powiązane ze środowiskiem mogą myśleć^[14];
4. szczodrość funkcjonalizmu – zbyt wiele rzeczy chciałby zaliczyć do rzeczy myślących^[15]
5. zaściankowość funkcjonalizmu – dostrzega podobieństwo psychiczne tylko tam, gdzie struktury przyczynowe są podobne do ludzkich^[16];
6. teoria identyczności typów – teza o wielorakiej realizowalności jest zbyt abstrakcyjna i ogólna oraz nie ma wiele empirycznych dowód jej istnienia; wielu filozofów uważa, że identyczność typów (ból żaby jest podobny do bólu człowieka) jest niezbędną heurystyką w badaniach w neuronaukach poznawczych^[17];
7. zarzut możliwej banalizacji każdego opisu w kategoriach funkcjonalnych (Godfrey-Smith): wszystko może okazać się takim lub owym układem funkcjonalnym, np. komputerem– istnieje dosyć prosty dowód, że dowolny otwarty układ fizyczny można opisać jako automat o skończonej liczbie stanów^[18];
8. sama abstrakcja nie wystarczy, materiał się liczy - do realizacji funkcji poznawczych ma znaczenie czy zachodzą one w mózgu, czy w komputerze^[19].

• Blackburn S., Funkcjonalizm, w: tegoż, Oksfordzki słownik filozoficzny, Książka i Wiedza, 1994.
• Block, Ned (1978). Troubles with functionalism, Minnesota Studies in the Philosophy of Science 9:261-325.
• Cao, R. Multiple realizability and the spirit of functionalism. Synthese 200, 506 (2022). https://doi.org/10.1007/s11229-022-03524-1
• Churchland, Paul M. (2005). Functionalism at Forty: A Critical Retrospective. Journal of Philosophy 102 (1):33 - 50.
• Churchland, P., 1981, “Eliminative Materialism and Propositional Attitudes”, Journal of Philosophy, 78: 67–90.
• Fodor J. i N. Block, Czym nie są stany psychiczne, [w:] Filozofia umysłu, red. B. Chwedeńczuk, Spacja, Warszawa 1995, s. 59-82
• Godfrey-Smith Peter (2008), Triviality Arguments against Functionalism, „Philosophical Studies” 145, 2, s. 273–295, DOI: 10.1007/s11098-008-9231-3
• Hensel Witold M. (2011), Dwa funkcjonalizmy Hilary’ego Putnama, czyli kawałek historii z morałem, „Diametros” 29, s. 31–49.
• Jarocki J., Gdzie jest mój umysł? Podręcznik nie tylko dla studentów, PWN, 2023.
• Miłkowski M., Sztuczna inteligencja i obliczeniowe teorie umysłu, w: Miłkowski M., Poczobut R.(red.) Przewodnik po filozofii umysłu, Wydawnictwo WAM.
• Miłkowski M., Wyjaśnienie w kognitywistyce, Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230–1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0040
• Miłkowski M., Sztuczna inteligencja, w: Dziobkowski B., Hołówka J.(red.), Panorama współczesnej filozofii, PWN, 2017
• Paprzycka K., Czy (powinniśmy uznać, że) wiedzielibyśmy wszystko o umyśle, gdybyśmy wiedzieli wszystko o mózgu? Spór o redukcjonizm i reduktywizm w filozofii umysłu, Nauka 2/28, s.115-128.
• Poczobut R., Relacje psychofizyczne, w: Miłkowski M., Poczobut R.(red.) Przewodnik po filozofii umysłu, Wydawnictwo WAM.
• Poręba M., Pragmatyzm, czyli metafizyka, w: tegoż, Wolność i metafizyka, PWN, 2017
• Putnam H., Funkcjonalizm – kognitywistyka czy fantastyka naukowa?, w: Miłkowski M., Poczobut R., Analityczna metafizyka umysłu, Wyd. IFIS PAN
• Shapiro, L. and T. Polger, 2012, “Identity, variability, and multiple realization in the special sciences”, in Gozzano and Hill 2002, 264–287.
• Searle J.R., Umysły, mózgi i programy, [w:] Filozofia umysłu. Fragmenty filozofii analitycznej, red. B. Chwedeńczuk, Fundacja Aletheia - Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1995, s. 301–324.
• Turing A., Maszyny liczące a inteligencja, [w:] Filozofia umysłu, red. B. Chwedeńczuk, tłum. B. Chwedeńczuk, Aletheia, Warszawa 1995, s. 271–300.