Gubernia warszawska

Варшавская губерния

gubernia
1844–1917
Herb
Państwo	Królestwo Polskie
Siedziba	Warszawa
Powierzchnia	14 562,2 km²
Populacja (1910) • liczba ludności	2 553 600[1]
• gęstość	151 os./km²
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba powiatów	14
Położenie na mapie Królestwa Polskiego
Multimedia w Wikimedia Commons

Gubernia warszawska (ros. Варшавская губерния) – jedna z guberni Królestwa Polskiego istniejąca w latach 1844–1917. Powierzchnia 14 562 km², ludność 1 983 689 mieszkańców (spis z 1897).

 Osobny artykuł: Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Gubernia warszawska została utworzona w 1844 w wyniku połączenia guberni mazowieckiej i guberni kaliskiej; jej stolicą została Warszawa. W 1867 tereny guberni warszawskiej podzielono na mniejsze: nową gubernię warszawską, ponownie utworzoną gubernię kaliską i nowo utworzoną gubernię piotrkowską. W wyniku reformy z 1893 granice guberni rozszerzono o 2 powiaty z sąsiednich guberni.

(W czasie powstania styczniowego Rząd Narodowy dnia 28 marca 1863 r. ogłosił Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Według regulaminu zniesiono podział administracyjny na gubernie, a zamiast tego byłe Królestwo Kongresowe podzielono na osiem województw w granicach z 1816 r. Na terenach obejmujących gubernię warszawską przywrócono województwo mazowieckie oraz województwo kaliskie)^[2].

Gubernia warszawska dzieliła się pierwotnie na 13 powiatów (ros. уездов): błoński, gostyniński, górnokalwaryjski, grójecki, kutnowski, łowicki, nieszawski, nowomiński, radzymiński, skierniewicki, sochaczewski, warszawski i włocławski.

W 1879 zlikwidowano powiat góro-kalwaryjski włączając go do powiatu grójeckiego.

W 1893 r. do guberni włączono 2 nowe powiaty: płoński z guberni płockiej i pułtuski z guberni łomżyńskiej.

Podział administracyjny obowiązujący w latach 1893–1912

Powiat		Miasto powiatowe	Inne miejscowości
Gubernia warszawska
błoński		Błonie	Grodzisk • Mszczonów • Nadarzyn • Żyrardów
gostyniński		Gostynin	Gombin • Kiernozia • Osmolin
grójecki		Grójec	Błędów • Czersk • Goszczyn • Góra Kalwarya • Mogielnica • Przybyszew • Tarczyn • Warka
kutnowski		Kutno	Dąbrowice • Krośniewice • Żychlin
łowicki		Łowicz	Bielawy • Bolimów • Sobota
nieszawski		Nieszawa	Osięciny • Piotrkowo • Raciążek • Radziejów • Służewo
nowomiński		Nowomińsk	Cegłów • Kałuszyn • Karczew • Kołbiel • Latowicz • Siennica
płoński		Płońsk	Czerwińsk • Nowe Miasto • Sochocin • Zakroczym
pułtuski		Pułtusk	Nasielsk • Serock • Wyszków
radzymiński		Radzymin	Dobre • Jadów • Kamieńczyk
skierniewicki		Skierniewice	Kowiesy • Słupia
sochaczewski		Sochaczew	Głusk • Iłów
warszawski		Warszawa	Nowogieorgiewsk • Nowy Dwór • Okoniew • Piaseczno
włocławski		Włocławek	Brześć Kujawski • Chodecz • Kowal • Lubień • Lubraniec • Przedecz

Największe miasta na podstawie danych z carskiego spisu powszechnego z 1897 roku:

Według spisu z 1897 roku ludność guberni wynosiła 1 983 689 ludzi (983 895 mężczyzn i 949 794 kobiet), z czego w miastach – 40% ludności. Polacy stanowili – 73%, Żydzi – 16%, Rosjanie – 5,5%; Niemcy – 4%. Wśród Polaków wyróżniano tu grupy etniczne takie jak: Kurpie, Mazurzy, Wielkopolanie i Kujawiacy.

W 1888 roku w guberni działało 31 cerkwi prawosławnych, 333 świątynie rzymskokatolickie, 220 synagog, duża liczba zborów luterańskich i 1 meczet.

W 1887 roku szkolnictwo w guberni reprezentowały: 1 uniwersytet (1254 uczniów), 7 gimnazjów męskich (2565 uczniów), 2 męskie progimnazja (531 uczniów), 3 szkoły realne (1075 uczniów), 1 seminarium duchowne (102 uczniów), 4 gimnazja żeńskie (1537 uczennic), 2 żeńskie progimnazja (293 uczennic), 1 instytut imperatorowej Marii (252 uczniów), kilka szkół zawodowych i duża liczba szkół niższych i podstawowych, także żydowskich.

Gubernia posiadała główne źródła dochodów z przemysłu i rolnictwa, posiadając dobrze rozwinięty handel i rzemiosło. Miastem skupiającym największą liczbę wolnych zawodów była Warszawa.

Na terytorium guberni w 1900 roku działało ok. 500 fabryk i warsztatów, dających zatrudnienie dla 35 000 ludzi. Dominował tu przemysł cukrowniczy, budowy maszyn, skórzany, obróbka drewna i wyrób mebli, chemiczny, metalurgiczny i inne.

Najbardziej urodzajne powiaty guberni to warszawski, gostyniński i włocławski, gdzie w razie nieurodzaju nie brakowało żywności. Wśród upraw dominowały żyto, pszenica ozima, jęczmień, gryka i ziemniaki. Inwentarz wiejski w 1887 wynosił: koni – 111,7 tys., rogacizny – 378 tys., owiec – 600 tys. i świń – 114 tys. sztuk.

• Gubernia warszawska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 96 .