Data i miejsce urodzenia |
18 października 1859 |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
4 stycznia 1941 |
Język |
francuski |
Nagrody | |
Henri Bergson (ɑ̃ʀi bɛʁksɔn, ur. 18 października 1859 w Paryżu, zm. 4 stycznia 1941 tamże) – francuski filozof, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1927[1]. Przyjmowany za założyciela filozofii życia we Francji[2] i głównego twórcę intuicjonizmu.
W swej filozofii zespolił idee zapożyczone od irracjonalistów niemieckich (Schellinga z ostatniego okresu jego działalności oraz Schopenhauera) ze spirytualistycznymi i irracjonalistycznymi poglądami idealistów francuskich — Maine de Birana a Émile'a Boutroux[3]. Opublikował cztery główne dzieła: O bezpośrednich danych świadomości, Materia i pamięć, Ewolucja twórcza, Dwa źródła moralności i religii. Znajdują one oddźwięk w wielu dziedzinach oprócz filozofii: filmie, literaturze, neuropsychologii i in.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Pochodził z żydowskiej rodziny, wywodzącej się od Szmula Zbytkowera – jego ojcem był kompozytor Michał Bergson z Warszawy, a matka pochodziła z żydowskiego rodu z Anglii i Irlandii. Jego siostrą była artystka i okultystka Moina Mathers. W 1868 osiedlili się w Wielkiej Brytanii. Gdy Henri Bergson miał 9 lat, rodzina osiadła w Paryżu. Otrzymał francuskie obywatelstwo.
Henri Bergson studiował w prestiżowej uczelni, paryskiej École normale supérieure. Po ukończeniu studiów nauczał w kilku liceach. W 1892 ożenił się z Louise Neuberger. W 1898 został mianowany profesorem w École normale supérieure.
Zmarł w wieku 81 lat. Został pochowany na cmentarzu w Garches, w departamencie Hauts-de-Seine. Na jego prośbę w pogrzebie uczestniczył ksiądz.
Poglądy
[edytuj | edytuj kod]Bergson upatrywał główny cel swej filozofii w tym, aby wznieść się ponad punkt widzenia umysłu”[4]. Wedle Bergsona istotą świata jest życie, a życie jest irracjonalne i równie irracjonalne jest także pojmowanie życia[3]. Bergson głosił, że główną rolę w procesie życiowym odgrywa nie rozum, a pęd życiowy. Twórca kieruje się intuicją. Według Bergsona świat podlega ciągłemu rozwojowi, a życie człowieka jest strumieniem przeżyć i czynów. Najwyższą wartość stanowi wolność.
Stworzył koncepcję élan vital, pędu życiowego, siły motorycznej, będącej przyczyną wszelkiej aktywności organizmów żywych.
Intelekt. Krytyka poznania naukowego
[edytuj | edytuj kod]Bergson — analizując życie psychiczne subiektu — dopatrzył się dwu rodzajów świadomości: intuicyjnej, związanej z oglądową stroną życia, i intelektualnej, związanej ze stroną działalnościową[3]. Według Bergsona podstawowym narzędziem poznawczym, z jakiego korzysta nauka, jest intelekt. To intelekt (umysł) uogólnia, schematyzuje, kwantyfikuje, relatywizuje. To intelekt tworzy pojęcia – pojęcia rzeczy. Intelekt służy wyłącznie działaniu. Na intelekcie opiera się, i musi się opierać, poznanie naukowe.
Z drugiej jednak strony, rzeczywistość to nie tylko zbiór stałych elementów. To przede wszystkim nieustanne stawanie się, ewolucja. Pewne rzeczy z natury są zmienne, i nie można ich ujmować jako czegoś raz na zawsze określonego i trwałego. Dlatego intelekt upraszcza rzeczywistość: pojęcia, jakie tworzy, nigdy ściśle nie pasują do przedmiotu, są zawsze jego sztucznym odtworzeniem. Intelekt, a za nim nauka, tworzy pojęcia by uprościć pewne byty tak, by poddawały się kwantyfikacji – nierzadko wypaczając tym samym ich naturę.
Za przykład takiego korzystania z intelektu Bergson podaje nasze pojęcie czasu: postrzegamy zawsze tylko pewne momenty czasowe, tylko czasami zdajemy sobie sprawę z tego, że czas upływa; ale mimo to tworzymy pojęcie ciągłego, nieustannie upływającego czasu. Tymczasem trwanie, stawanie się to coś innego niż czas mechaniczny. Obok czasu uniwersalnego istnieje czas przeżywany – czas psychologiczny. W dziele pt. Durée et Simultanéité, wydanym w Paryżu w 1922 r. Bergson krytykował szczególną teorię względności Einsteina, pomimo jej eksperymentalnego potwierdzenia. Mimo braku kwalifikacji filozofa w fizyce[5] należy zaznaczyć, że krytyka Bergsona dotyczyła jednak metafizycznych implikacji teorii Einsteina i jako taka wykraczała poza zagadnienia fizyczne.
Umysłowi przeciwstawia się instynkt – stosujący się bezpośrednio do przedmiotu, dotyczący rzeczy, a nie stosunków między nimi.
Poznaniem, jakie naprawdę odnosi się do rzeczywistości, jest poznanie intuicyjne. Intuicja jest szczególnego rodzaju instynktem. To zdolność bezpośredniego poznania rzeczywistości w jej ciągłości. Jako poznanie bezpośrednie i całościowe – jest bezużyteczna, nie ma żadnego znaczenia praktycznego. Lecz właśnie dlatego filozofia winna opierać się na intuicji – gdyż intuicja jest poznaniem bezinteresownym.
Trwanie
[edytuj | edytuj kod]Intuicyjne przeniknięcie i wgłębienie się w zmienne życie świadomości odsłania jego wewnętrzną substancjalną podstawę, trwanie (fr. Duration), przez które Bergson rozumie w istocie rzeczy subiektywne przeżywanie czasu[3]. Trwanie jest dla niego „głębią naszej istoty i właściwą substancją rzeczy”[6]. Życie świadomości, rozwiajające się w trwaniu, Bergson przeciwstawiał światu materii[7].
Religia
[edytuj | edytuj kod]Bergson rozróżniał dwa źródła religii: statyczne i dynamiczne. Religia statyczna jest wynikiem działania psychologicznych reakcji i mechanizmów obronnych. Kształtuje ją obawa i obrona przed dezintegracją społeczeństwa ukształtowanego m.in. przez nakazy i zakazy religijne, myśli o śmierci stwarzające domysły dotyczące życia po niej, a także lęk przed przyszłością, który podsuwa idee bóstw opiekuńczych.
Religia dynamiczna wykracza poza potrzeby tymczasowe, przemijające. W niej człowiek wierzący w sposób mistyczny i transcendentny zmierza ku Bogu.
Uczeń Bergsona, o. Reginald Garrigou-Lagrange OP w swej pierwszej poważniejszej pracy Le sens commun, la philosophie de l'être et les formules dogmatiques (1909) argumentuje, że bergsonizm zmierza właściwie ku panteizmowi immanentystycznemu, negującemu transcendencję, absolutność i niezmienność Boga.
Dzieła
[edytuj | edytuj kod]- 1889: O bezpośrednich danych świadomości (l’Essai sur les données immédiates de la conscience – dopełnione przez Quid Aristotles de loco senserit)
- 1896: Materia i pamięć (Matière et mémoire)
- 1900: Śmiech
- 1903: Wstęp do metafizyki, Intuicja filozoficzna
- 1907: L'Évolution créatrice.
W przekładzie na polski: Henri Bergson: Ewolucja twórcza . Warszawa: Książka i Wiedza, 1957. - 1919: Energia duchowa
- 1932: Dwa źródła moralności i religii (Les Deux Sources de la morale et de la religion)
- 1934: Myśl i poruszenie
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Bergson Henri, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-06-21] .
- ↑ Filozofia życia 1969 ↓, s. 531.
- ↑ a b c d Melwil 1969 ↓, s. 712.
- ↑ Bergson 1957 ↓, s. 14.
- ↑ Heller i Pabjan 2014 ↓, s. 46–48.
- ↑ Bergson 1957 ↓, s. 46.
- ↑ Melwil 1969 ↓, s. 712–713.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Michał Heller, Tadeusz Pabjan: Elementy filozofii przyrody. Kraków: Copernicus Center Press, 2014. ISBN 978-83-7886-065-5.
- Jurij Melwil: „Filozofia życia”. Fryderyk Nietzsche. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 530–537. (pol.).
- Jurij Melwil: Kierunek irracjonalistyczny. Intuicjonizm Bergsona. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 711–718. (pol.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Polskojęzyczne
- Romuald Jakub Weksler-Waszkinel, Bergson Henri Louis, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-08].
- Henri Bergson – publikacje w bibliotece Polona
- Poza rozumem i zmysłami. Bergson w poszukiwaniu nowej drogi poznania rzeczywistości (Recenzja książki Ewolucja twórcza). BiblioNETka. [dostęp 2023-03-27].
- Anglojęzyczne
- Leonard Lawlor , Valentine Moulard Leonard , Henri Bergson, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 21 marca 2016, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-07] (ang.).
- Bergson, Henri-Louis (1859–1941) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].
- ISNI: 0000000121355394
- VIAF: 61541730
- ULAN: 500255390
- LCCN: n78082114
- GND: 118509578
- NDL: 00433033
- LIBRIS: nl022rv637ljtlm
- BnF: 11891433v
- SUDOC: 027421848
- SBN: CFIV010416
- NLA: 35017743
- NKC: jn19990000717
- RSL: 000079454, 000033081
- BNE: XX840151
- NTA: 068832400, 173690912
- BIBSYS: 90067130
- CiNii: DA00593092
- Open Library: OL18539A
- PLWABN: 9810599618705606
- NUKAT: n94206189
- J9U: 987007258512805171
- PTBNP: 13056
- CANTIC: a10434185
- LNB: 000001737
- NSK: 000015995
- CONOR: 38904419
- BNC: 000036517
- ΕΒΕ: 158294, 78152
- BLBNB: 000613007
- KRNLK: KAC199602305
- LIH: LNB:V*61678;=BO