Idealizm niemiecki – filozofia nowożytna^[1] rozwijająca się w XIX wieku w Niemczech, jej głównymi przedstawicielami byli Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Johann Gottlieb Fichte i Friedrich Wilhelm Joseph Schelling. Istotą idealizmu niemieckiego (i idealizmu w ogóle) było założenie, że myśl jest pierwotna w stosunku do bytu. Główne cechy wyróżniające filozofów niemieckich to zupełny brak zmysłu czynnika empirycznego wiedzy, brak realizmu i maksymalizm humanistyczny. Był to idealizm obiektywny, który za tezę przyjął stwierdzenie, że twory przyrody są tylko zjawiskami (fenomenami) ducha obiektywnego, przez to zbliżony był do platońskiego idealizmu. Metodą naukową była dialektyka i dociekania spekulatywne. W żadnym czasie i środowisku myśl europejska nie przeszła tak radykalnego rozłamu między filozofią a nauką, jak wówczas w Niemczech.

Idealizm niemiecki czerpał z dorobku Immanuela Kanta, jednak w przeciwieństwie do filozofii Kanta miał on charakter systemowy. Założeniem idealizmu było stworzenie systemu z filozofii Kanta. Ponadto nie każdy z filozofów idealizmu niemieckiego sięgał do twórczości Kanta bezpośrednio, Hegel na przykład poznał ją przez pryzmat interpretacji Fichtego. W swoim filozofowaniu Kant zatrzymał się na krytyce, która odgrywała zawsze zasadnicza rolę, natomiast jego następcy podjęli próbę dokonania syntezy.

Fichte uważał się za kontynuatora kantyzmu, zbudował metafizykę opierając się na pojęciu jaźni i dając idealizmowi postać etyczną. Za zasadnicze zagadnienie filozofii uznał stosunek myśli i bytu, dzieląc sposoby pojmowania tego stosunku na realistyczny i idealistyczny. Realizm uznaje byt za pierwotny i z niego wywodzi myśl, idealizm myśl uważa za pierwotną. Fichte przyznawał rację idealizmowi. Byt prawdziwy dla Fichtego był podobny do ideału, do świadomej, wolnej jaźni, a nie do materii. Głosił on prymat rozumu praktycznego nad rozumem teoretycznym, co czyni Fichtego tzw. filozofem wolności. W swoich rozważaniach filozoficznych kierował się dedukcją.

Schelling dał inną postać idealizmowi niż Fichte. Rozwinął go w filozofii przyrody, dał idealizmowi orientację estetyczną i religijną oraz oparł na intuicji i uczuciu, będąc wyrazicielem panującego romantyzmu. Idealizm transcendentalny Schellinga odnosi się do pojęcia poznania i wiedzy, stanowi on etap poznania, jakim jest świadomość^[2]. Metafizyka Schellinga pojmowała byt jako absolut przekraczający przeciwstawienie jaźni i przyrody. Schelling ujmował absolut organicznie i ewolucyjnie oraz dopatrywał się w nim czynników irracjonalnych, które intuicja artystyczna i wiara religijna uchwyci łatwiej niż logiczna dedukcja.

Cechami przypisywanymi filozofii Hegla są panlogizm, dialektyka i przede wszystkim idealizm. Hegel stworzył najpełniejszy z idealistycznych systemów, rozwinął pomysły inicjatora ruchu idealistycznego – Fichtego. Idealizm Hegla polegał przede wszystkim na koncepcji, wedle której idea (rozum, ruch) poprzedzała świat materialny w tym sensie, że ten drugi jest jej wytworem. Hegel uważał dualizm myśli i rzeczy za błędny, bo tylko myśl jest pierwotna, a rzeczy są jej wytworami. Fundament idealizmu Hegla i jego systemu opiera się na przekonaniu, że absolut nie jest niczym innym jak rozumem, i w związku z tym także człowiek ze swym skończonym rozumem ma dostęp do absolutu. Stąd wynika racjonalizm w filozofii Hegla przyjmujący założenie, że ponieważ siłą, która wyłoniła świat, jest rozum, zatem prawa rozwoju świata materialnego, podobnie jak praw historii, muszą być rozumne, logiczne (panlogizm)^[3].

Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste, jest rozumne^[4].

Cała rzeczywistość dla Hegla była logiczna, konieczna i rozumna. Filozofia ta, nie oddzielając rzeczywistości od myśli, była najbardziej uniwersalną filozofią, jaka kiedykolwiek została zaprojektowana.

Heglizm określany jest jako idealizm:

• obiektywny – byt jest idealny, ale nie jest subiektywny;
• logiczny – natura bytu jest całkowicie logiczna, nie ma w niej czynników irracjonalnych, składnikiem zarówno myśli, jak i bytu jest pojęcie;
• ewolucyjny – byt jest zmienny, w naturze bytu leży, iż rozwija się i wyłania z siebie coraz wyższe postacie bytu.

 Osobny artykuł: Dialektyka.

Metoda dialektyczna Hegla opiera się na sprzeczności pojęć – odnośne pojęcia układają się w pary pojęć sprzecznych, które Hegel nazywa tezą i antytezą, po ich starciu wyłania się synteza – nowa jakość. Wszystko toczy się tzw. trójrytmem. Przykładem syntezy bytu i niebytu według Hegla jest pojęcie stawania się. Każda istota bytu jest niezbędnym ogniwem rozwoju.

Rozpatrzona przez nas negatywność jest punktem zwrotnym w ruchu pojęcia. Jest ona prostym punktem negatywnego odnoszenia się do siebie, najbardziej wewnętrznym źródłem wszelkiej działalności, wszelkiego własnego ruchu życia i ducha, dialektyczną duszą, w której zawiera się wszystko, co w sobie samym jest prawdziwe i dzięki której jedynie to, co prawdziwe jest prawdziwe (…)^[5].

Drugi typ idealizmu niemieckiego, biegunowo przeciwny Fichtemu, Schellingowi i Heglowi stworzył Arthur Schopenhauer. Nie wykluczał on empirycznego obrazu świata, prowadząc do irracjonalnej metafizyki woluntarystycznej.

Często rozwój klasycznej filozofii niemieckiej sprowadzany jest do powszechnie znanego schematu od filozofii Jacobiego, przez Kanta, Fichtego, Schellinga, aż do Hegla. W interpretacji idealizmu niemieckiego do pewnego okresu nie badano najwcześniejszych tekstów Hegla i nie łączono ich z tekstami innych filozofów^[6], którzy wspólną filozofię kształtowali w toku dyskusji. Efektem tych dyskusji stała się filozofia zjednoczenia^[7], która przez długi czas była uważana tylko za projekt systemu, później zaczęła być postrzegana odrębnie.

Idealizm niemiecki uważany jest za właściwą filozofię początku XIX wieku, ponieważ rozwinął w najwyższym stopniu cechy epoki i zebrał wiele oryginalnych umysłów. Nie była to jednak filozofia jedynie tamtego okresu: w Anglii, Hiszpanii, Polsce, Rosji i Włoszech znaczącą rolę odegrał później. W tym samym czasie równie silne oddziaływania miała na przykład metafizyka spirytualistyczna.

Nawet w epoce panowania heglizmu były grupy zajmujące inne stanowisko niż idealistyczne i posługujące się inną metodą niż spekulacyjna. Głównym obrońcą metody empirycznej był wówczas Jakob Friedrich Fries, a głównym przedstawicielem realistycznej metafizyki – Johann Friedrich Herbart. W II połowie XIX wieku w Niemczech protoplasta szkoły marburskiej^[8], Friedrich Albert Lange, krytykował idealizm niemiecki w następujący sposób:

Nie jest naszą rzeczą rozjaśniać tu, jak to się stało, że Fichte z filozofii Kanta wyrwał właśnie najciemniejszy punkt – naukę o pierwotnej, syntetycznej jedności apercepcji, aby wyprowadzić z niej swoje twórcze ‘ja’; że Schelling z formuły A=A, jakby z pustego orzecha, czarodziejsko wyprowadził wszechświat; że Hegel byt i niebyt mógł orzeknąć za identyczne wśród tryumfalnych okrzyków uznania ze strony chciwej wiedzy młodzieży naszych uniwersytetów^[9].

Zobacz galerię związaną z tematem: Idealizm niemiecki

• Racjonalizm filozoficzny

• K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii: teoria poznania, metafizyka, Fundacja Aletheia, Warszawa 2003 r.
  ISBN 83-89372-02-9.
• G. Hegel, Zasady filozofii prawa, przeł. A. Landman, Warszawa 1969 r.
• T. Kroński, Hegel, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1966 r.
• F.A.Lange, Historya filozofii materialistycznej i jej znaczenie dla teraźniejszości, t. 2, Warszawa 1881 r.
• B. Markiewicz, „U źródeł niemieckiego idealizmu”, COMSNP, Warszawa 1987 r.
• A. Noras, Kant i hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewiętnastego wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007 r.
  ISBN 978-83-226-1675-8.
• W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 r.
  ISBN 83-01-14466-1.

• Honorata Jakuszko: Niemiecka Filozofia Klasyczna. Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
• Fragmenty dzieł Hegla. filozofia.traugutt.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-17)].
• ColinC. McQuillan ColinC., German Idealism, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-29]  (ang.).