Ireneusz Staroń (ur. 17 marca 1991 w Lubinie^[1]) – polski krytyk literacki, historyk literatury, redaktor, prozaik, doktor nauk humanistycznych^[2], laureat Nagrody Identitas (2024)^[3][4][5], dwukrotnie (2021, 2024) nominowany do Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza^[6][7].

Absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego^[8]. Zajmuje się polską literaturą nowoczesną XX i XXI wieku^[9]. W swoich badaniach stosuje metodę bliskiego czytania (close reading) i skupia się na drobiazgowej analizie filologicznej utworu literackiego^[8]. Dopiero po takiej analizie wpisuje utwór w szerszy kontekst kulturowy^[10]. W swoich badaniach dotyka kontekstów psychologicznych^[11], teologicznych^[12], a także tego, czym jest wiersz wolny jako tekst graficzny^[13]. Omawiał między innymi twórczość Brunona Schulza^[14], Floriana Czarnyszewicza^[15] (zwłaszcza jego powieść Nadberezyńcy^[16]), Stanisława Antoniego Muellera^[17], Krzysztofa Koehlera^[18] oraz polską literaturą emigracyjną pisarzy pochodzących z dawnych Kresów^[19].

Od 2015 juror Nagrody Literackiej Czterech Kolumn, wykłada na Studiach Literacko-Artystycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego^[20]. W 2021 roku uzyskał na Uniwersytecie Wrocławskim stopień doktora nauk humanistycznych w dziedzinie literaturoznawstwo na podstawie rozprawy doktorskiej Fuga i rap. O poezji Krzysztofa Koehlera^[18]. W latach 2021–2022 sekretarz redakcji, a następnie w latach 2023–2024 zastępca redaktora naczelnego wydawanego przez Instytut Literatury kwartalnika "Nowy Napis”^[21][22].

Recenzent miesięcznika „Nowe Książki”^[23]. Publikował między innymi w „Arcanach”^[24], „Metaforze”^[25], „Pamiętniku Literackim”^[26], "Pracach Literackich"^[27], „Toposie”^[28], „Twórczości”^[29]. W 2021 roku był nominowany wraz z Pauliną Subocz-Białek do Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza za książkę Poza mapą. O „Nadberezyńcach” Floriana Czarnyszewicza^[30]. Recenzując tę książkę, Danuta Ulicka nazwała ją "eposem o eposie", który zapowiada "restytucję tradycyjnej, porządnej filologii". Badaczka, podkreślając wysokie znaczenie książki Poza mapą, porównała ją do studium Artysta i dzieło (1938) autorstwa Konstantego Troczyńskiego, poświęconego Próchnu Wacława Berenta^[16]. Z kolei Beata Obsulewicz-Niewińska chwaliła w książce Poza mapą połączenie języka naukowego z płynnością i błyskotliwością narracji^[31].

Bibliografia publikacji naukowych Staronia dostępna jest na stronie Polskiej Bibliografii Naukowej^[32].

W 2023 roku ukazała się debiutancka powieść Staronia, Wzgórze Bzów. Pojawiają się w niej wątki związane z wysiedleniem Polaków z dawnej Galicji Wschodniej na Dolny Śląsk po II wojnie światowej. Akcja powieści rozgrywa się w Jędrzychowie (województwo dolnośląskie)^[33]. W zamierzeniu autora Wzgórze Bzów jest współczesną epopeją, a losy Józefa Jacha, jednego z głównych bohaterów, opierają się na historii jego dziadka, żołnierza Armii Krajowej^[34]. Teresa Tomsia określiła powieść mianem "literackiej ballady prozą", w której "Ważny jest zapach i dotyk, słuch i patrzenie, czuwanie i przeczuwanie". Zwracała uwagę, że język tej prozy przypomina język Brunona Schulza i Tadeusza Nowaka^[35]. Natomiast Wojciech Stanisławski porównywał ją do prozy poetyckiej z powieści Pawła Huellego^[36].

Zdaniem Stanisławskiego we Wzgórzu Bzów chodzi o "stereoskopowe nakładanie się (przenikanie, ale i niedopasowanie) światów «tamtego» i «poniemieckiego». O szepty majolik, misek, szuflad na przyprawy"^[36]. Ważny jest również kontekst Rzezi wołyńskiej, z której ocaleli niektórzy z bohaterów powieści^[36][37]. Z kolei Zbigniew Chojnowski podkreślał, że wartość dzieła Staronia buduje "bogactwo etnograficzne i kulturoznawcze, a także wielowarstwowa aluzyjność", która objawia się w nawiązaniach do klasyków literatury, w tym Adama Mickiewicza, Wiesława Myśliwskiego i Włodzimierza Odojewskiego^[33]. Zdaniem Chojnowskiego Staroń "zasila myślenie o zachodnich i północnych krainach bez poczucia winy i wstydu, że po roku 1945 stały się integralną częścią terytorium Polski. To bardzo istotne osiągnięcie etyczno-literackie"^[33]. Za dużą wartość powieści uznano także wykorzystanie autentycznej gwary z okolic dawnego Drohobycza^[35]. Za Wzgórze Bzów Staroń otrzymał Nagrodę Identitas (2024)^[38], wyróżnienie Nagrody Feniks (2024)^[39], był nominowany do Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza (2024)^[40] oraz do Nagrody Silesiana (2024)^[41]. Jurorzy, uzasadniając przyznanie Staroniowi Nagrody Identitas, podkreślili między innymi, że jego powieść traktuje o "pamięci, przeszłości i wygnaniu – odwołując się w pewien sposób do tęsknoty i wierności prozy Floriana Czarnyszewicza"^[3][5].

• Paulina Subocz-Białek, Ireneusz Staroń, Nadkolory i nadaromaty. Schulz, Mueller, Blecher, Lublin 2017, ISBN 978-83-65172-90-7.
• Paulina Subocz-Białek, Ireneusz Staroń, Nostalgiczna pieśń powrotu. O twórczości Floriana Czarnyszewicza, Instytut Literatury, Kraków 2020, ISBN 978-83-66359-25-3.
• Paulina Subocz-Białek, Ireneusz Staroń, Poza mapą. O „Nadberezyńcach” Floriana Czarnyszewicza, Arcana, Kraków 2020 (II wyd. 2021), ISBN 978-83-65350-56-5.
• Paulina Subocz-Białek, Ireneusz Staroń, Надкольори й надаромати: Шульц, Мюллер, Блекер, tłum. Tetiana Pawlińczuk, Lwów 2022^[42], ISBN 978-83-67170-65-9.

• Fuga i rap. O poezji Krzysztofa Koehlera z lat 1986–1998, Instytut Literatury, Kraków 2023, ISBN 978-83-67170-89-5.
• Trzecia część wiersza. O wielogłosowej poezji Krzysztofa Koehlera po roku 2000, Białystok 2024, ISBN 978-83-7657-532-2.

• Wzgórze Bzów, Ursines, Czeladź 2023^[43], ISBN 978-83-965895-5-2.

• Ireneusz Staroń - katalog elektroniczny Biblioteki Narodowej [dostęp 2024-01-13]
• Ireneusz Staroń - biogram na stronie "NowyNapis.eu" [dostęp 2024-01-13]