Pełne imię i nazwisko |
Jacques René Chirac |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
29 listopada 1932 |
Data i miejsce śmierci |
26 września 2019 |
Prezydent Republiki Francuskiej | |
Okres |
od 17 maja 1995 |
Przynależność polityczna |
Zgromadzenie na rzecz Republiki / Unia na rzecz Ruchu Ludowego |
Pierwsza dama | |
Poprzednik | |
Następca | |
Współksiążę Andory | |
Okres |
od 17 maja 1995 |
Poprzednik | |
Następca | |
Premier Francji | |
Okres |
od 20 marca 1986 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Premier Francji | |
Okres |
od 27 maja 1974 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Mer Paryża | |
Okres |
od 20 marca 1977 |
Przynależność polityczna | |
Następca | |
Odznaczenia | |
ⓘJacques René Chirac (wym. [ʒak ʀəˈne ʃiˈʀak]; ur. 29 listopada 1932 w Paryżu, zm. 26 września 2019 tamże[1][2]) – francuski polityk. W latach 1995–2007 prezydent Francji i jednocześnie współksiążę Andory, w latach 1974–1976 oraz 1986–1988 premier Francji, w latach 1977–1995 mer Paryża. Był również sekretarzem stanu, ministrem, deputowanym krajowym i posłem do Parlamentu Europejskiego I kadencji, a także liderem ugrupowań gaullistowskich.
Działał na scenie politycznej przez 45 lat; był ostatnim prezydentem Francji urodzonym przed II wojną światową i ostatnim zaangażowanym w politykę jeszcze w czasie prezydentury generała Charles’a de Gaulle’a[3].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Działalność do 1962
[edytuj | edytuj kod]Urodził się w Paryżu jako syn Abela Chiraca (pracownika sektora bankowego i przedsiębiorstwa lotniczego Henry’ego Poteza) oraz Marie-Louise Valette (gospodyni domowej). Był jedynym dzieckiem swoich rodziców, jego starsza siostra Jacqueline zmarła w wieku kilkunastu miesięcy jeszcze przed jego urodzeniem[4]. Okres II wojny światowej rodzina spędziła w Rayol-Canadel-sur-Mer. Jacques Chirac kształcił się w paryskich szkołach Lycée Carnot oraz Lycée Louis-le-Grand. W pierwszej połowie lat 50. ukończył studia w Instytucie Nauk Politycznych w Paryżu, kształcił się też na letnim kursie na Uniwersytecie Harvarda[4][5]. Przez pewien czas był związany z Francuską Partią Komunistyczną, wcześniej współpracował z Michelem Rocardem i rozważał akces do SFIO[4][5].
Po ukończeniu Sciences Po odbył służbę wojskową, służył w kawalerii w Saumur, został w jej trakcie wysłany do Algierii, w której wówczas toczyły się działania wojenne. W 1957 podjął naukę w École nationale d’administration, której absolwentem został w 1959[4][5]. W tym samym roku podjął pracę w Trybunale Obrachunkowym. Zawodowo był związany z tą instytucją do 1993, od 1965 w randze radcy[6].
Działalność w latach 1962–1974
[edytuj | edytuj kod]Działalność polityczną podjął na początku lat 60., włączając się w działalność środowiska gaullistów, które uzyskało silną pozycję po powrocie generała Charles’a de Gaulle’a do władzy. Związał się wówczas z Unią na rzecz Nowej Republiki, na bazie której w 1967 powstała kolejna formacja pod nazwą Unia Demokratów na rzecz Republiki. W 1962 dołączył do sekretariatu premiera Georges’a Pompidou. Zaczął też pełnić różne funkcje w administracji lokalnej. W latach 1965–1977 był radnym miejscowości Sainte-Féréole. W 1968 wybrany do rady departamentu Corrèze. Trzykrotnie do 1982 uzyskiwał reelekcję, zaś w latach 1970–1979 stał na czele administracji departamentu. W 1969 został skarbnikiem fundacji Fondation Claude Pompidou[4].
W 1967 po raz pierwszy uzyskał mandat posła do Zgromadzenia Narodowego. W następnych latach siedmiokrotnie (w 1968, 1973, 1978, 1981, 1986, 1988 i 1993) był wybierany na kolejne kadencje niższej izby francuskiego parlamentu[4].
W kwietniu 1967 objął pierwszą w karierze funkcję rządową. Premier Georges Pompidou powołał go na stanowisko sekretarza stanu do spraw problemów z zatrudnieniem. Pełnił tę funkcję do maja 1968, po czym do stycznia 1971 był sekretarzem stanu do spraw gospodarki i finansów (w gabinetach, którymi kierowali kolejno Georges Pompidou, Maurice Couve de Murville i Jacques Chaban-Delmas). W styczniu 1971 premier Jacques Chaban-Delmas mianował go ministrem delegowanym do spraw kontaktów z parlamentem. Urząd ten sprawował do lipca 1972, kiedy to Pierre Messmer powierzył mu stanowisko ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Ministerstwem tym kierował do lutego 1974[6][7].
Działalność w latach 1974–1995
[edytuj | edytuj kod]W lutym 1974 Jacques Chirac został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Pierre’a Messmera[6][7]. Kilka tygodni później zmarł urzędujący od 1969 prezydent Georges Pompidou. Kandydatem gaullistów w kolejnych wyborach został Jacques Chaban-Delmas. Część tego środowiska odmówiła jednak jego poparcia. 43 parlamentarzystów gaullistowskich pod przywództwem Jacques’a Chiraca podpisało petycję nawołującą do poparcia kandydatury reprezentującego środowisko republikanów Valéry’ego Giscarda d’Estainga[4][8].
Valéry Giscard d’Estaing wygrał w drugiej turze, pokonując kandydata socjalistów François Mitterranda. W maju 1974 nowy prezydent powołał dotychczasowego ministra spraw wewnętrznych na urząd premiera[4][9]. W grudniu tegoż roku Jacques Chirac stanął na czele Unii Demokratów na rzecz Republiki jako jej sekretarz generalny. W kwietniu 1975 formalne kierownictwo przejął André Bord, a w czerwcu urzędujący premier został honorowym sekretarzem generalnym partii[10]. W 1976 doszło do serii spięć między Pałacem Elizejskim a siedzibą premiera Hôtel Matignon. W sierpniu tegoż roku lider gaullistów zrezygnował z kierowania gabinetem[4][9].
W grudniu 1976 doprowadził do rozwiązania UDR i powołania na jej bazie nowego ugrupowania gaullistowskiego pod nazwą Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR)[10]. Stanął wówczas na jego czele i kierował nim do listopada 1994 (ustąpił w związku z ogłoszoną kandydaturą prezydencką, zastąpił go wtedy Alain Juppé)[10]. W marcu 1977 został wybrany na mera Paryża (urząd przywrócony po ponad 100 latach). Reelekcję na to stanowisko uzyskiwał w wyborach lokalnych w 1983 i 1989[4][6], kończąc urzędowanie 16 maja 1995 (dzień przed objęciem stanowiska prezydenta). W pierwszych powszechnych wyborach europejskich w 1979 uzyskał mandat deputowanego do Parlamentu Europejskiego, zrezygnował z mandatu w 1980[11].
W 1981 po raz pierwszy kandydował w wyborach prezydenckich. W pierwszej turze głosowania otrzymał 18,0% głosów, zajmując trzecie miejsce (pierwszy był ubiegający się o reelekcję Valéry Giscard d’Estaing, a drugi François Mitterrand)[12]. Celowo nie poparł wówczas aktywnie dotychczasowego prezydenta, co przyczyniło się do jego porażki; w drugiej turze głosowania zwyciężył wówczas lider socjalistów[4][12].
W 1986 Zgromadzenie na rzecz Republiki i ich sojusznicy z Unii na rzecz Demokracji Francuskiej uzyskali większość w Zgromadzeniu Narodowym[13]. W marcu tegoż roku socjalistyczny prezydent powierzył mu funkcję premiera, którą Jacques Chirac pełnił do maja 1988[9]. Doszło wówczas do pierwszej w historii V Republiki koabitacji, gdy prezydent i premier wywodzili się z dwóch różnych środowisk politycznych.
W 1988 ponownie kandydował w wyborach prezydenckich. W pierwszej turze głosowania otrzymał 20,0% głosów. Przeszedł do drugiej tury z François Mitterrandem, z którym przegrał, uzyskując 46,0% głosów[14]. Socjaliści z koalicjantami wygrali następnie wybory parlamentarne w tym samym roku. W 1993, po pięciu latach pobytu w opozycji, sojusz kierowanych przez Jacques’a Chiraca gaullistów oraz centrystów z UDF uzyskał większość w Zgromadzeniu Narodowym (wraz z innymi środowiskami centrum i prawicy ponad 80% mandatów)[4]. Nowym premierem w ramach drugiej koabitacji został Édouard Balladur z RPR.
Prezydent Francji (1995–2007)
[edytuj | edytuj kod]Wybory 1995 i pierwsza kadencja
[edytuj | edytuj kod]W listopadzie 1994 Jacques Chirac ogłosił swoją kandydaturę na prezydenta. Część liderów gaullistów wsparła jednak zyskującego popularność Édouarda Balladura, za którym opowiedziała się też koalicyjna UDF. Początkowo sondaże wskazywały, że w drugiej turze zmierzą się mer Paryża z urzędującym premierem[4]. Ostatecznie pierwszą turę wyborów w 1995 wygrał kandydat Partii Socjalistycznej Lionel Jospin (23,3% głosów), wyprzedzając Jacques’a Chiraca (20,8% głosów)[15]. Mer Paryża, już z pełnym poparciem RPR i UDF[4], zwyciężył jednak w drugiej turze z wynikiem 52,6% głosów[15]. Urząd prezydenta objął 17 maja 1995[9].
Jedną z pierwszych decyzji nowej głowy państwa było powołanie Alaina Juppé na premiera. W grudniu 1995 w Pałacu Elizejskim podpisano kończące wojnę w Bośni i Hercegowinie porozumienia z Dayton. Nowy prezydent zdecydował także o wznowieniu prób z bronią jądrową[4]. Na skutek polityki cięć budżetowych doszło do spadku poparcia dla jego zaplecza politycznego. W 1997 prezydent zdecydował się rozpisać przedterminowe wybory parlamentarne, w ich wyniku zwycięstwo odniosła Partia Socjalistyczna i jej koalicji (komuniści, radykałowie, ekolodzy)[4]. Na czele rządu stanął socjalista Lionel Jospin, a trzecia koabitacja trwała przez pięć lat do 2002.
W czasie swojej pierwszej kadencji prezydent, dążąc do zachowania silnej pozycji Francji na arenie międzynarodowej, jednocześnie popierał integrację europejską. W tej trakcie Francja wzięła w 1999 udział w operacji wojskowej NATO w Federalnej Republice Jugosławii[4].
Wybory 2002 i druga kadencja
[edytuj | edytuj kod]W 2002 prezydent ubiegał się o reelekcję w nowych wyborach prezydenckich. Za głównego kontrkandydata uchodził Lionel Jospin. Łącznie w wyborach startowało szesnastu kandytatów, w tym liczni inni przedstawiciele obu obozów. Jacques Chirac w pierwszej turze zajął pierwsze miejsce (19,9% głosów). Urzędujący premier był trzeci z wynikiem 16,2% głosów, a do drugiej tury przeszedł lider skrajnie prawicowego Frontu Narodowego Jean-Marie Le Pen (16,9% głosów)[16].
Wyniki pierwszej tury skłoniły francuską centroprawicę do integracji – 23 kwietnia 2002 pod auspicjami prezydenta powstała Unia na rzecz Większości Prezydenckiej[17]. Jacques Chirac w drugiej turze odniósł zdecydowane zwycięstwo, zyskując głosy wszystkich przeciwników lidera Frontu Narodowego i otrzymując 82,2% głosów[16].
Po ustąpieniu Lionela Jospina z funkcji premiera zaraz po przegranych wyborach prezydent na to stanowisko mianował jednego ze swoich stronników, Jean-Pierre’a Raffarina (którego w 2005 zastąpił Dominique de Villepin)[4]. Kilka tygodni później UMP z sojusznikami zdecydowanie wygrała wybory parlamentarne[18]. W trakcie drugiej kadencji zainicjowano obniżenie podatku dochodowego i przeprowadzono reformę emerytalną[4].
14 lipca 2002 miał miejsce nieudany zamach na prezydenta. Gdy Jacques Chirac jechał odkrytym samochodem wojskowym podczas parady z okazji święta narodowego, niecelny strzał z karabinu w jego kierunku oddał mężczyzna będący członkiem organizacji neonazistowskiej; napastnika następnie obezwładniono[19][20].
W 2003 prezydent Francji i kanclerz Niemiec Gerhard Schröder wyrazili zdecydowany sprzeciw wobec planowanej przez prezydenta USA George’a W. Busha inwazji na Irak. Postawa ta doprowadziła do znacznego ochłodzenia stosunków amerykańsko-europejskich. Jacques Chirac ostro też krytykował aspirujące do Unii Europejskiej państwa, które poparły działania USA (w tym m.in. Polskę)[21].
Jego druga kadencja trwała pięć lat i zakończyła się 16 maja 2007[9].
Działalność po prezydenturze
[edytuj | edytuj kod]Po zakończeniu kadencji był inicjatorem powołania fundacji Fondation Chirac[22]. Zajął się również opracowaniem swoich wspomnień, przy ich pisaniu i redagowaniu jego współpracownikiem był pisarz Jean-Luc Barré[23].
Jako były prezydent zasiadł z urzędu w Radzie Konstytucyjnej[6], której członkiem pozostawał do czasu swojej śmierci.
Zmarł w Paryżu 26 września 2019[2]. 30 września odbyły się uroczystości pogrzebowe, na ten dzień zarządzono we Francji żałobę narodową. Były prezydent został pochowany na cmentarzu Montparnasse[24]. Żałobę narodową ogłoszono też w Andorze[25] i Libanie[26][27]
Postępowanie karne
[edytuj | edytuj kod]Wobec Jacques’a Chiraca pojawiały się różne zarzuty dotyczące nadużyć w okresie, gdy pełnił funkcję mera Paryża. Administracja miejska miała płacić osobom powiązanym z RPR za prace na rzecz miasta, które w rzeczywistości nie były wykonywane. Postępowanie karne umożliwił koniec kadencji prezydenckiej i utrata immunitetu, wstępne zarzuty przedstawiono mu w listopadzie 2007[28]. W marcu 2011 rozpoczął się jego proces, były prezydent nie przyznawał się do zarzutów[29]. Z uwagi na pogarszający się stan zdrowia. W grudniu 2011 został uznany za winnego defraudacji publicznych pieniędzy i nadużycia zaufania publicznego oraz skazany na karę dwóch lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania[30]. Jacques Chirac zrezygnował z wniesienia apelacji od tego orzeczenia[31].
Życie prywatne
[edytuj | edytuj kod]Od 1956 był żonaty z Bernadette Chodron de Courcel[32] (krewną Geoffroya Chodron de Courcel, adiutanta i jednego z najbliższych współpracowników Charles’a de Gaulle’a). Małżonkowie mieli dwie córki: Laurence i Claude[32].
Muzeum
[edytuj | edytuj kod]15 grudnia 2000 zostało zainaugurowane przez Jacques’a Chiraca muzeum jego prezydentury (Musée du Président-Jacques-Chirac), położone w Sarran w departamencie Corrèze. Muzeum przedstawia bogatą kolekcję podarunków otrzymanych przez niego podczas pełnienia urzędu prezydenta, głównie podczas oficjalnych wizyt państwowych za granicą[33][34]. Stało się też miejscem organizowania wystaw czasowych[34].
Poglądy
[edytuj | edytuj kod]Jego poglądy polityczne mieściły się w nurcie gaullistowskim i konserwatywnym; był m.in. zwolennikiem surowych kar dla przestępców (choć jednocześnie konsekwentnym przeciwnikiem kary śmierci). W gospodarce opowiadał się przeciwko zbytniemu liberalizmowi. Był katolikiem, przy czym konsekwentnie sprzeciwiał się udziałowi religii w życiu publicznym. Kiedy po śmierci Jana Pawła II zarządził opuszczenie flag, spotkało się to z ostrą krytyką wielu środowisk[35][36]. W czasie swej kariery był raczej niechętny przyznaniu prawa do przerywania ciąży, aczkolwiek był premierem w okresie, kiedy dokonano reformy w tym zakresie.
Rządy Jacques’a Chiraca
[edytuj | edytuj kod]Pierwszy rząd (od maja 1974 do sierpnia 1976)
[edytuj | edytuj kod]- premier: Jacques Chirac[7]
- minister stanu, minister spraw wewnętrznych: Michel Poniatowski
- minister sprawiedliwości: Jean Lecanuet
- minister obrony: Jacques Soufflet (do stycznia 1975), Yvon Bourges (od stycznia 1975)
- minister ds. reform: Jean-Jacques Servan-Schreiber (do czerwca 1974)
- minister spraw zagranicznych: Jean Sauvagnargues
- minister gospodarki i finansów: Jean-Pierre Fourcade
- minister edukacji: René Haby
- minister ds. współpracy: Pierre Abelin (do stycznia 1976), Jean de Lipkowski (od stycznia 1976)
- minister ds. zaopatrzenia: Robert Galley
- minister rolnictwa: Christian Bonnet
- minister ds. jakości życia: André Jarrot (do stycznia 1976), André Fosset (od stycznia 1976)
- minister pracy: Michel Durafour
- minister zdrowia: Simone Veil
- minister przemysłu i badań naukowych: Michel d’Ornano
- minister handlu i rzemiosła: Vincent Ansquer
- minister handlu zagranicznego: Norbert Ségard (do stycznia 1976), Raymond Barre (od stycznia 1976)
Drugi rząd (od marca 1986 do maja 1988)
[edytuj | edytuj kod]- premier: Jacques Chirac[7]
- minister stanu, minister gospodarki, finansów i prywatyzacji: Édouard Balladur
- minister sprawiedliwości: Albin Chalandon
- minister obrony: André Giraud
- minister kultury i komunikacji: François Léotard
- minister spraw zagranicznych: Jean-Bernard Raimond
- minister spraw wewnętrznych: Charles Pasqua
- minister ds. zaopatrzenia, mieszkalnictwa, spraw regionalnych i transportu: Pierre Méhaignerie
- minister ds. terytoriów zamorskich: Bernard Pons
- minister edukacji narodowej: René Monory
- minister spraw społecznych i zatrudnienia: Philippe Séguin
- minister przemysłu, poczty, telekomunikacji i turystyki: Alain Madelin
- minister rolnictwa: François Guillaume
- minister ds. współpracy: Michel Aurillac
- minister ds. kontaktów z parlamentem: André Rossinot
Odznaczenia i wyróżnienia
[edytuj | edytuj kod]- Krzyż Wielki Legii Honorowej (Francja)[6]
- Krzyż Wielki Orderu Narodowego Zasługi (Francja)[6]
- Krzyż Waleczności Wojskowej (Francja)[6]
- Medal Lotniczy (Francja)[6]
- Order Zasługi Rolniczej (Francja)[6]
- Order Sztuki i Literatury (Francja)[6]
- Order Zasługi Sportowej (Francja)[6]
- Wielka Gwiazda Odznaki Honorowej za Zasługi dla Republiki Austrii
- Order Heydəra Əliyeva (Azerbejdżan)
- Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Czarnej (Benin)
- Krzyż Wielki Orderu Kondora Andów (Boliwia)
- Order Lwa Białego I klasy (Czechy)
- Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Krzyża Ziemi Maryjnej (Estonia)
- Ordre national du Québec II klasy (Kanada)
- Krzyż Wielki Orderu Witolda Wielkiego (Litwa)
- Krzyż Wielki Orderu Wielkiego Księcia Giedymina (Litwa)
- Krzyż Wielki Orderu Trzech Gwiazd (Łotwa)
- Łańcuch Orderu Izabeli Katolickiej (Hiszpania)
- Krzyż Wielki Orderu Pro Merito Melitensi (Zakon Maltański)
- Krzyż Wielki Orderu Świętego Olafa (Norwegia)
- Order Orła Białego (Polska)[37]
- Krzyż Wielki Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (Polska)[38]
- Wielka Wstęga Orderu Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Polska)
- Krzyż Wielki Orderu Chrystusa (Portugalia)[39]
- Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka (Portugalia)[39]
- Krzyż Wielki Orderu Dobrej Nadziei (RPA)
- Order „Za zasługi dla Ojczyzny” I klasy (Rosja)
- Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Gwiazdy Rumunii (Rumunia)
- Krzyż Wielki Orderu Łaźni (Wielka Brytania)
- Order Królewski Serafinów (Szwecja)
- Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Zasługi Republiki Włoskiej (Włochy)
- Kawaler Krzyża Wielkiego Udekorowany Wielką Wstęgą Orderu Zasługi Republiki Włoskiej (Włochy)
- Honorowe obywatelstwo Sarajewa (2011)[40]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Edouard Pflimlin: Jacques Chirac est mort. lemonde.fr, 26 września 2019. [dostęp 2019-09-26]. (fr.).
- ↑ a b Chirac, Jacques (René). rulers.org. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
- ↑ Krzysztof Pacyński: Ostatni z cienia generała. lewica.pl, 1 kwietnia 2007. [dostęp 2020-02-08].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Jacques Chirac. assemblee-nationale.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ a b c Jacques Chirac. cidob.org. [dostęp 2020-02-08]. (hiszp.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Jacques Chirac. conseil-constitutionnel.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ a b c d Présidents de la République et Gouvernements sous la Ve République. assemblee-nationale.fr. [dostęp 2024-08-17]. (fr.).
- ↑ René Rémond: Francuska prawica dzisiaj. Warszawa: Iskry, 2008, s. 256. ISBN 978-83-244-0080-5.
- ↑ a b c d e Leaders of France. zarate.eu. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
- ↑ a b c Rassemblement pour la République (RPR): chronologie. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Jacques Chirac. europarl.europa.eu. [dostęp 2020-02-08].
- ↑ a b Élection présidentielle 1981. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Élections législatives 1986. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Élection présidentielle 1988. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ a b Élection présidentielle 1995. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ a b Élection présidentielle 2002. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Les Républicains (LR): chronologie. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Élections législatives 2002. france-politique.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Chirac escapes lone gunman’s bullet. bbc.co.uk, 15 lipca 2002. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
- ↑ Zamach na Chiraca. wprost.pl, 14 lipca 2002. [dostęp 2020-02-08].
- ↑ Chirac do Polaków: milczeć!. wprost.pl, 17 lutego 2003. [dostęp 2020-02-08].
- ↑ Fondation Chirac. fondationchirac.eu. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Jérôme Dupuis: Jean-Luc Barré: „Chirac a brisé un tabou”. lexpress.fr, 19 lutego 2010. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Maciej Nycz: Jacques Chirac pochowany na cmentarzu Montparnasse. rmf24.pl, 30 września 2019. [dostęp 2020-02-08].
- ↑ Andorran government announces three-day national mourning over Jacques Chirac’s death. all-andorra.com, 27 września 2019. [dostęp 2022-04-15]. (ang.).
- ↑ PM Hariri declares day of mourning for Chirac „friend of Lebanon”. yalibnan.com, 28 września 2019. [dostęp 2022-04-15]. (ang.).
- ↑ Lebanon declares Monday a national day of mourning for Chirac. lbcgroup.tv, 27 września 2019. [dostęp 2022-04-15]. (ang.).
- ↑ John Lichfield: Chirac faces investigation into 'misuse of public cash'. independent.co.uk, 22 listopada 2007. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
- ↑ France: Jacques Chirac corruption trial opens. bbc.com, 7 marca 2011. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
- ↑ French ex-President Jacques Chirac guilty of corruption. bbc.com, 15 grudnia 2011. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
- ↑ Steven Erlanger: Chirac Found Guilty in Political Funding Case. nytimes.com, 15 grudnia 2011. [dostęp 2020-02-08]. (ang.).
- ↑ a b Mme Bernadette Chirac. elysee.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Musée du Président-Jacques-Chirac. museepresidentjchirac.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ a b Le musée Jacques Chirac. correze.fr. [dostęp 2020-02-08]. (fr.).
- ↑ Marcin Makowski: Jacques Chirac – konserwatysta ze skazą. Za co zapamiętamy prezydenta Francji?. wp.pl, 26 września 2019. [dostęp 2020-02-08].
- ↑ Jon Henley: French row over half-mast flags. theguardian.com, 5 kwietnia 2005. [dostęp 2020-08-05]. (ang.).
- ↑ Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 września 1996 r. o nadaniu orderu (M.P. z 1996 r. nr 68, poz. 639).
- ↑ Lista osób odznaczonych Krzyżem Wielkim Orderu Zasługi RP w latach 1991–2005. prezydent.pl. [dostęp 2020-02-08].
- ↑ a b Estrangeiros com Ordens Portuguesas. presidencia.pt. [dostęp 2020-02-08]. (port.).
- ↑ Ko su počasni građani Grada Sarajeva. haber.ba, 3 marca 2019. [dostęp 2020-06-04]. (bośn.).
- ISNI: 000000012126584X
- VIAF: 31994554, 5655157040174367040004
- LCCN: n50038160
- GND: 118520466
- NDL: 001271757
- LIBRIS: 75knrmxr09c7j0h
- BnF: 118967018
- SUDOC: 026787024
- SBN: TO0V342086
- NLA: 35764060
- NKC: jn19990003840, ko20191051501
- BNE: XX5400394, XX887766
- NTA: 06932137X
- BIBSYS: 90981147
- CiNii: DA09869512
- Open Library: OL53222A
- PLWABN: 9810677638705606
- NUKAT: n2005097574
- J9U: 987007259633205171
- CANTIC: a20197226
- LNB: 000274812
- NSK: 000041042
- CONOR: 78266467
- BLBNB: 000873769
- KRNLK: KAC202000341
- LIH: LNB:V*279879;=Bc