Jan Bzdęga

Jan z Domachowa Bzdęga

Data i miejsce urodzenia	23 grudnia 1907 Rotthausen
Data i miejsce śmierci	16 czerwca 1998 Chumiętki
Miejsce spoczynku	cmentarz parafialny w Domachowie
Zawód, zajęcie	etnograf-amator, działacz kulturalno-oświatowy
Małżeństwo	Jadwiga z d. Zielińska
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Jan z Domachowa Bzdęga (ur. 23 grudnia 1907 w Rotthausen w Westfalii, zm. 16 czerwca 1998 w Chumiętkach) – polski etnograf-amator i folklorysta, działacz kulturalno-oświatowy, popularyzator kultury regionu Biskupizny.

Był synem Jana (1880–1925) i Joanny (1886–1943) z d. Chudej, pochodzących z Żychlewa, którzy pobrali się w 1906. Mieli siedmioro dzieci (sześciu synów i córkę), z których Jan był najstarszy. Wyemigrowali do Westfalii, gdzie ojciec pracował w kopalniach. Tam urodziła się czwórka dzieci^[1]. Do Polski wrócili w 1914 i zamieszkali w Domachowie. Ojciec cały czas wyjeżdżał do pracy w kopalniach w Niemczech i Francji.

Uczęszczał do szkoły powszechnej w Sułkowicach, a po jej ukończeniu rozpoczął w 1921 naukę w Miejskim Gimnazjum Klasycznym^[2] w Gostyniu. Tam zaprzyjaźnił się z Wacławem Boratyńskim. Naukę przerwała śmierć ojca w katastrofie górniczej, a trudna sytuacja życiowa rodziny spowodowała konieczność podjęcia pracy zarobkowej. Zatrudnił się więc jako urzędnik pocztowy.

W 1934 poznał Jadwigę Zielińską (nauczycielkę w szkole w Domachowie), którą poślubił. W 1936 zamieszkali w Poznaniu. Para doczekała się dwójki dzieci: Joanny Bożeny i Jana Ludosława^[3].

W 1938 zdał maturę w trybie eksternistycznym. W tym samym roku zapisał się na Wydział Socjologii Uniwersytetu Poznańskiego. Studia przerwał mu wybuch II wojny światowej^[3]. Jako żołnierz Wojska Polskiego brał udział w kampanii wrześniowej. Wzięty do niewoli, przebywał obozie jenieckim Stalag I A Stablack. Zajmował się organizacją życia kulturalno-oświatowego więźniów. W niewoli ciężko zachorował i w 1940 został zwolniony z obozu. Następnie wrócił do Poznania. W 1945 jako ochotnik brał udział w walkach o wyzwolenie Poznania, w których został ciężko ranny^[4][5].

Po wojnie pracował w różnych instytucjach, m.in. w Delegaturze Ministerstwa Oświaty, Wydziale Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, Komitecie Wojewódzkim Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Państwowym Przedsiębiorstwie „Dom Książki”, Powiatowym Domu Kultury w Zielonej Górze^[6].

Od 1968 mieszkał w Gdyni. Do Wielkopolski wrócił w 1992 i zamieszkał w internacie Zespołu Szkół Rolniczych w Grabonogu^[7]. W 1997 obchodzono jubileusz jego 90. urodzin. Z tej okazji ukazało się okolicznościowe wydawnictwo Od wiwata do wiwata^[8]. Zmarł 16 czerwca 1998. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Domachowie.

Jego fascynacja Biskupizną zaczęła się w 1927. Pierwsze krótkie teksty poświęcone kulturze tradycyjnej regionu publikował w czasopismach: „Wielkopolanin”, „Orędownik”^[9], „Gazeta Narodowa” i „Kurier Poznański”. W 1932 założył Kółko Regionalne w Domachowie, przy którym powstał Biskupiański Zespół Folklorystyczny in crudo z Domachowa i Okolic^[10].

Był autorem scenariuszy krótkometrażowych filmów dokumentalnych wyprodukowanych przez Polską Agencję Telegraficzną w 1936: Wieniec na Biskupiźnie, Śrendziny, Wesele biskupiańskie^[6]. Współpracował z muzykologiem Łucjanem Kamieńskim – kierownikiem Zakładu Muzykologii Uniwersytetu Poznańskiego i Regionalnego Archiwum Fonograficznego. Z ich inicjatywy zrealizowano badania terenowe z udziałem studentów poznańskiej muzykologii i dokonano wtedy pierwszych nagrań fonograficznych^[11].

W 1936 ukazała się publikacja jego autorstwa pt. Biskupianie – Hej! Z młodych lot, huloł jo ci rod… (Kościan 1936, Warszawa 1992), do którego przedmowę napisała Wiesława Cichowicz. Ilustracje wykonał Wacław Boratyński, nuty opracował Józef Baranowski (organista z Domachowa)^[4][12]. W 1937 napisał tekst pt. Stroje i zwyczaje weselne na Biskupiźnie, który znalazł się w opracowaniu XXV-lecie zbiorów ludoznawczych im. Heleny i Wiesławy Cichowicz (Poznań 1937)^[13].

Przyjaźnił się z Wacławem Boratyńskim, którego poznał podczas nauki w gimnazjum w Gostyniu^[3], i który ilustrował jego teksty. Boratyński był związany z ugrupowaniem artystycznym „Szczep Szukalszczyków herbu Rogate Serce"^[14], założonym przez Stanisława Szukalskiego. Niemal wszyscy członkowie grupy przyjęli pseudosłowiańskie przydomki – Wacław Boratyński posługiwał się imieniem: „Pracowit z Ryglic”^[14]. Natomiast on sam przyjął przydomek: „Jan z Domachowa Bzdęga". W późniejszym czasie angażował się w promowanie twórczości Boratyńskiego, organizując jego wystawy i inspirując wydanie pracy zbiorowej pt. Artysta malarz „Pracowit z Ryglic" • Wacław Boratyński 1908–1939 • Szkice do portretu (Gostyń 1992)^[15].

Podczas okupacji wspólnie z etnografem Adamem Glapą przygotowali w konspiracji przedstawienie ludowo-patriotyczne pt. Wieczornica ludowa, z udziałem kapeli dudziarskiej przybyłej z Biskupizny. Odbyło się ono 6 lutego 1942 w domu przy ul. Poznańskiej 38. Całość została udokumentowana na taśmie filmowej i kliszy fotograficznej przez Stanisława Kuszę i Adama Glapę^[16][17].

Często przyjeżdżał na Biskupiznę i angażował się w animację życia kulturalnego. W 1972 założył Biskupiński Zespół Folklorystyczny z Domachowa i Okolic (razem z Zofią Nowak)^[10]. Jego pierwszą kierowniczką została Joanna Prętkowska^[18]. W 1976 został członkiem–współzałożycielem Krobskiego Towarzystwa Kulturalnego. Dzięki jego inicjatywie Tonpress wydał serię pocztówek dźwiękowych z nagraniami muzyki tradycyjnej. Brał także udział w przygotowywaniu audycji radiowych i telewizyjnych. Ponadto z jego inspiracji ukazała się seria pocztówek z Biskupizny^[15].

• Biskupianie, Kościan, Skład Główny Wielkopolski Zw. Teatrów Lud. 1936
• W Domachowie ukończono żniwa, jest więc wesoła biskupiańska zabawa „winiec”, „Orędownik”, 30.08.1936, nr 201, s. 6
• Stroje i zwyczaje weselne na Biskupiźnie, w: XXV-lecie zbiorów ludoznawczych im. Heleny i Wiesławy Cichowicz, Poznań 1937, s. 41-54
• Folklor biskupiański, w: S. Sierpowski (red.), Dzieje ziemi gostyńskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1979, s. 617-636
• Folklor Biskupizny jako trwały element kultury współczesnej Krobi i jej okolic (wspólnie z J. Zielińską-Bzdęgą), w: A. Małkowski (red.), Szkice z dziejów ziemi krobskiej, Poznań-Krobia, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1986, s. 168-189
• Wesele biskupiańskie, Gostyńskie Towarzystwo Kulturalne, Muzeum w Gostyniu, 1992

• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki, 1972
• Nagroda im. Oskara Kolberga „za zasługi dla kultury ludowej”, 1977^[6]
• Nagroda Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą „za opiekuńczą i upowszechnieniową działalność na rzecz folkloru”, 1980
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, 1983
• Laur Gostynia, 1988 i 1997
• Odznaka „Za Serce dla Kultury”, 1995 – przyznana przez Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne
• Członek honorowy Gostyńskiego Towarzystwa Kulturalnego^[7]

• W Krobi znajduje się Gminne Centrum Kultury i Rekreacji im. Jana z Domachowa Bzdęg.
• Jedna z ulic w Gostyniu została nazwana jego imieniem^[19].

• A. W. Brzezińska, M. Machowska, Etnografowie na Biskupiźnie, W: A. W. Brzezińska, M. Machowska, Biskupizna. Ziemia – tradycja – tożsamość, Krobia: Gminne Centrum Kultury i Rekreacji im. Jana z Domachowa Bzdęgi, 2016, s. 7-28.
• Robert Czub (red.), Od wiwata do wiwata • Jubileusz 90. urodzin Jana z Domachowa Bzdęgi, Gostyńskie Towarzystwo Kulturalne, Gostyński Ośrodek Kultury „Hutnik”, Muzeum w Gostyniu, 1997, ISSN 0860-7540
• Robert Czub, Jan z Domachowa Bzdęga - niestrudzony popularyzator folkloru biskupiańskiego, „Przegląd Wielkopolski”, 3 (117), 2017, s. 58-61, ISSN 0860-7540
• Robert Czub, Judym spod wiatraków • Jan z Domachowa Bzdęga, „Duda i Kozieł” 2000, nr 3, s. 55-57
• Bzdęga Jan (1907-1998), w: Gostyński Słownik Biograficzny, Gostyń: Muzeum Regionalne w Gostyniu
• K. Polowczyk, Biskupizna jako przykład wykorzystania dziedzictwa kulturowego w rozwoju i promocji turystycznej regionu, w: S. Graja-Zwolińska, A. Spychała, K. Kasprzak (red.), Turystyka wiejska • Zagadnienia przyrodnicze i kulturowe, t. II, Poznań: Wydawnictwo Wieś Jutra Sp. z o. o., 2016, ISBN 978-83-62815-30-2
• J. Sobieska, Wstęp, w: J. Bzdęga, Biskupianie, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1992, s. I-XIV, ISBN 83-7010-081-3
• T. Strączek, Jan Bzdęga, w: Nagroda im. Oskara Kolberga "za zasługi dla kultury ludowej", Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu, Instytut Muzyki i Tańca