portret autorstwa Maurice’a Quentina de la Toura, 1753 | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
29 października 1783 |
Zawód, zajęcie | |
Jean Le Rond d’Alembert (ur. 16 listopada 1717 w Paryżu, zm. 29 października 1783 tamże) – francuski intelektualista: filozof, matematyk i fizyk matematyczny, a z wykształcenia również adwokat. Jeden z czołowych przedstawicieli epoki oświecenia jako encyklopedysta; członek Akademii Francuskiej i jej sekretarz.
W filozofii zabrał głos na temat epistemologii, filozofii nauki, ontologii z metafizyką i filozofią umysłu, filozofii religii, etyki, filozofii społeczno-politycznej oraz estetyki i teorii sztuki, zwłaszcza muzyki. W matematyce zajmował się głównie analizą, w tym pionierskimi badaniami równań różniczkowych cząstkowych. Jako fizyk wsławił się w mechanice klasycznej, opisując jedną z pierwszych zasad wariacyjnych, klasyczne równanie falowe i podstawy mechaniki płynów[1].
D’Alembert został upamiętniony nazwami kilku terminów naukowych w matematyce i fizyce, planetoidy, paryskiej ulicy oraz instytucji naukowej[2]. Jego twórczość była umieszczona na katolickim Indeksie ksiąg zakazanych[3].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]D’Alembert był nieślubnym synem wpływowej pisarki i kurtyzany, Claudine Guérin de Tencin, prowadzącej też znany salon literacki w Paryżu i generała artylerii Louisa-Camusa Destouchesa (1668-1726). Po urodzeniu matka pozostawiła niemowlę na stopniach kościoła St. Jean-le-Rond (niedaleko katedry Notre-Dame). Oddany do sierocińca został wkrótce adoptowany przez żonę szklarza Madame Rousseau, w której domu przebywał do 1765 r. Destouches, który chciał, by jego ojcostwo pozostało oficjalnie nieznane, łożył jednak na wykształcenie syna, a przed śmiercią zapisał mu 1200 liwrów rocznej renty.
D’Alembert uczęszczał najpierw do szkoły prywatnej; w wieku 12 lat pod wpływem rodziny ojca, wstąpił do prowadzonego przez jansenistów kolegium Czterech Narodów (znanego również jako „Collège Mazarin”), gdzie do 1735 r. studiował filozofię, prawo i sztukę. W 1735 roku obronił pracę dyplomową z mechaniki teoretycznej[4]. W późniejszym życiu kierował się regułami kartezjańskiego racjonalizmu wpojonymi mu przez jansenistów. Choć janseniści nakłaniali młodzieńca do kariery duchownego, d’Alembert podjął studia prawnicze (uzyskując w 1738 tytuł adwokata), później medycynę.
Dorobek naukowy
[edytuj | edytuj kod]Od 1754 członek, a od 1772 sekretarz Akademii Francuskiej. Współtwórca i współredaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej, której założenia przedstawił we Wstępie do encyklopedii (1751, wydanie polskie 1954). W 1757 wskutek represji politycznych zmuszony do rezygnacji z prac nad nią.
Zasłużony na polu fizyki i matematyki, zwłaszcza w dziedzinie mechaniki teoretycznej (zasada d’Alemberta) i analizy matematycznej, gdzie opracował rachunek pochodnych cząstkowych. W 1769 roku wypromował pracę dyplomową Laplace’a w dziedzinie równań różniczkowych cząstkowych[5]. Zajmował się też estetyką i teorią muzyki, pisząc prace:
- Éléments de la musique théorique et pratique (Elementy muzyki teoretycznej i praktycznej), 1752;
- Réflexions sur la musique en général et sur la musique française en particulier (Refleksje o muzyce, w szczególności o francuskiej) 1754.
Poglądy
[edytuj | edytuj kod]Epistemologia i filozofia nauki
[edytuj | edytuj kod]Zwolennik empiryzmu, za pewną uważał wiedzę opartą na doświadczeniach zmysłowych, które, oczyszczone przez umysł z tego, co przypadkowe, tworzyć miały podstawę pojęć ogólnych i definicji – zasadniczego elementu rozumowania nauk.
Za główne zadanie myślenia i działalności naukowej uznał porównywanie faktów lub idei i poszukiwanie związków między nimi. Dokonał podziału nauk na historię, filozofię i sztuki piękne, upatrując ich dominant odpowiednio w pamięci, rozumie i wyobraźni. Filozofii przypisał funkcje metodologiczne. Jako pierwszy zwrócił uwagę na społeczne i biologiczne uwarunkowania ludzkich pojęć i sądów o świecie. Ostatecznie skłaniał się ku sceptycyzmowi, nawet agnostycyzmowi, zakładając niepoznawalność tzw. istoty rzeczy. Przez Władysława Tatarkiewicza uważany był za przedstawiciela wczesnej fazy pozytywizmu[6].
Inne opinie
[edytuj | edytuj kod]D’Alembert nie był religijny i czynnie krytykował instytucjonalną religię, zwł. kalwinizm i katolicki zakon jezuitów. Mimo to przyjmował niektóre podstawowe doktryny głoszone przez wiele religii jak istnienie:
- Boga-Stwórcy, przez co bywa zaliczany do deistów;
- duszy, która jako oddzielna substancja miała w człowieku kształtować świadomość niezależnie od materii, a w dodatku być nieśmiertelna[7].
Za podstawę moralności uznał niezmienne zasady etyczne, właściwe z natury wszystkim ludziom, a z drugiej strony – właściwie pojęty interes osobisty i społeczny[potrzebny przypis].
Niektóre prace
[edytuj | edytuj kod]- 1743: Traité de dynamique;
- 1754: Recherches sur différents points importants du système du monde;
- 1759: L’essai sur les éléments de philosophie;
- 1759: De la liberté en musique;
- 1761: Opuscules mathématiques.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]W matematyce:
W fizyce:
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Jean le Rond d’Alembert w MacTutor History of Mathematics archive (ang.) [dostęp 2021-09-05]
- ↑ ∂’Alembert: la Science à l’Échelle Humaine (fr.) [dostęp 2021-09-06].
- ↑ Beacon for Freedom of Expression (ang.), beaconforfreedom.org [dostęp 2021-09-06]
- ↑ Jean Le Rond d'Alembert w bazie Mathematics Genealogy Project (ang.) [dostęp 2021-10-30].
- ↑ Pierre-Simon Laplace, Mathematics Genealogy Project [dostęp 2021-09-05].
- ↑ D’Alambert i pozytywizm. W: Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. Wyd. XXII. T. II: Filozofia nowożytna do roku 1830. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 159. ISBN 978-83-01-14466-1.
- ↑ Alembert Jean, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-09-05] .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Jean le Rond d’Alembert – dzieła w bibliotece Polona
- D’Alembert, Jean Le Rond (1717–83) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-09].
- ISNI: 0000000121308926
- VIAF: 46756283
- ULAN: 500220299
- LCCN: n50059010
- GND: 11850178X
- NDL: 00431196
- LIBRIS: 20dgh6pl5qjxjfk
- BnF: 118883708
- SUDOC: 02668120X
- SBN: CFIV081930
- NLA: 35002898
- NKC: jn19981000545
- RSL: 000079677, 000042862
- BNE: XX1152802
- NTA: 068929005
- BIBSYS: 90145098
- CiNii: DA01892113
- Open Library: OL1155860A
- PLWABN: 9810663673805606
- NUKAT: n96200530
- J9U: 987007257513805171
- PTBNP: 94846
- CANTIC: a10487335
- LNB: 000245432
- NSK: 000079186
- BNA: 000048734
- CONOR: 59255139
- BNC: 000078033
- ΕΒΕ: 205557, 125816
- BLBNB: 000594338
- LIH: LNB:HvU;=Bp
- PWN: 3867649
- Britannica: biography/Jean-Le-Rond-dAlembert
- Treccani: jean-baptiste-le-rond-detto-d-a-alembert
- Universalis: alembert-jean-le-rond-d
- БРЭ: 2627947
- NE.se: jean-d-alembert
- SNL: Jean_Le_Rond_d’Alembert
- VLE: jean-le-rond-d-alembert
- Catalana: 0002297
- DSDE: Jean_le_Rond_d'Alembert
- Hrvatska enciklopedija: 1593