Kaganek
Kaganek (lampka oliwna) – typ wczesnej lampy olejnej w postaci niewielkiego naczynia (glinianego lub metalowego), w kształcie miseczki z dziobkiem, uchwytem i knotem. Kaganek napełniony jest olejem (roślinnym, zwierzęcym, mineralnym). Stosowany od starożytności do oświetlania.
Historia
[edytuj | edytuj kod].JPG)
Ze względu na powiązanie z uprawą oliwek lampka oliwna początkowo łączyła się z regionem śródziemnomorskim, zwłaszcza z kulturą starożytnych Greków i Rzymian. Używano do niej oleju oliwkowego niższej jakości (lepszy wykorzystywano do celów spożywczych). W kulturze rzymskiej, poza funkcją czysto użytkową, lampki oliwne zwane strenae ofiarowywano sobie jako noworoczne upominki z życzeniami szczęścia[1].
_(2).jpg)
W Polsce w XVI wieku używano odkrytych kaganków żelaznych, w których paliwem był łój zwierzęcy – np. w kopalni soli w Wieliczce. W XVIII wieku używano tam dwóch rodzajów kaganków: z krótką, wygiętą rączką do niesienia w ręku i z dłuższą, pionową do zatykania w szpary. W XIX wieku w kopalniach zamiast kaganków otwartych zaczęto stosować kaganki zakryte na olej rzepakowy lub lniany, wlewane do zbiorniczka przez otwór zamykany zasuwką[2].
Kaganki odkryte do oświetlenia mieszkań stosowano rzadziej (od XVI wieku), głównie jako przenośne źródło światła; zakryte używano w domach zamożniejszych[3]. W drugiej połowie XIX wieku zostały zastąpione lampami naftowymi[3].
Budowa i forma
[edytuj | edytuj kod]Kaganek składał się ze zbiornika na oliwę lub innego oleju, z zanurzonego w nim knota (lub z kilku knotów), który powoli spalał się wraz z paliwem. Poza tym wyposażony był w stopkę i uchwyt do przenoszenia[4]. Kaganki wykonane z gliny miały kształt kubka lub owalnej miseczki z dziobkiem i uchwytem, albo czarki na smukłej nóżce z talerzykowatą podstawą. Metalowe miały kształt trójkątnych lub owalnych miseczek, także z dziobkiem i uchwytem[4].
Kaganki początkowo produkowano z niepalnych materiałów, głównie ceramicznych (kamień, wypalana glina, terakota)[3], w niektórych rejonach (Armenia, Egipt) pokrywano je kolorową glazurą. Wraz z postępem technicznym wytwarzano lampki z metalu (kutego żelaza, srebra, złota lub odlewano je z brązu, cyny i mosiądzu[3].
W słownictwie
[edytuj | edytuj kod]W polszczyźnie „kaganek” oznacza „naczynie z palącym się wewnątrz ogniem służące do oświetlania”, dlatego poza typowymi lampami oliwnymi terminem tym określane są przenośne świeczniki, niekiedy z rozszerzonym spodkiem na kapiący wosk.
Dzięki umożliwieniu pracy po zmroku lampka oliwna stała się symbolem światła i oświecenia umysłowego: wiedzy, inteligencji, poznania, rozumu, co znalazło odzwierciedlenie w tradycyjnej frazeologii – nieść/zapalić kaganek oświaty[5].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Anna Sadurska: W cieniu Panteonu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1965, s. 226.
- ↑ Jerzy W. Hołubiec: Polskie lampy i świeczniki. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 1990.
- ↑ a b c d Sztuka świata. T. 17. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 2013, ISBN 978-83-213-4726-4.
- ↑ a b Słownik terminologiczny sztuk pięknych (red. Krystyna Kubalska-Sienkiewicz). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007
- ↑ Słownik języka polskiego (red. Mieczysław Szymczak), T. 1, Warszawa: PWN, 1978.
| Naczynia na wino | |
|---|---|
| Naczynia na wodę | |
| Naczynia do mieszania | |
| Do gotowania | |
| Zastawa stołowa | |
| Na wonności, substancje oleiste; weselne |
|
| Ceramika rytualna | |
| Przechowywanie i inne | |
| Inne | |
| Techniki | |
| Malarstwo wazowe |
