Kapusta czarna | |||||
Systematyka[1][2] | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Podkrólestwo | |||||
Nadgromada | |||||
Gromada | |||||
Podgromada | |||||
Nadklasa | |||||
Klasa | |||||
Nadrząd | |||||
Rząd | |||||
Rodzina | |||||
Rodzaj |
Kapusta | ||||
Nazwa systematyczna | |||||
Brassica L. Sp. Pl. 666. 1 Mai 1753 | |||||
Typ nomenklatoryczny | |||||
|
Kapusta (Brassica L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny kapustowatych. Wyróżnianych jest w jego obrębie od ok. 35[5] do 44[4] gatunków. Pierwotny zasięg obejmował Europę, Azję i północną Afrykę, ale rośliny te zostały rozprzestrzenione na wszystkie kontynenty (z wyjątkiem Antarktydy)[4]. W Polsce rosną jako rośliny uprawiane i zdziczałe[6].
Formy dziko rosnące zasiedlają siedliska ruderalne i piaszczyste, często na terenach nadmorskich. Liczne gatunki, mieszańce, odmiany i kultywary są uprawiane jako warzywa w różnych regionach świata[7]. Do tego rodzaju należą najważniejsze rośliny warzywne i olejodajne z rodziny kapustowatych[8]. Rośliny uprawiane są już od starożytności – Pliniusz Starszy wymieniał już 12 różnych odmian[9]. Kluczowym ośrodkiem pochodzenia i upraw warzyw z tego rodzaju były Chiny[8]. Większość odmian uprawnych pochodzi od czterech gatunków i ich mieszańców: kapusty czarnej B. nigra, warzywnej B. oleracea, sitowatej B. juncea i właściwej B. rapa[9][8].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zasięg rodzaju obejmuje Europę i Azję (z wyjątkiem północnych części tych kontynentów), na wschodzie sięgając po Mongolię i środkowe Chiny, oraz północną Afrykę (kraje śródziemnomorskie i Rogu Afryki)[4]. Największe zróżnicowanie gatunków znajduje się w basenie Morza Śródziemnego. W Europie występują 22 gatunki[9]. Gatunki z tego rodzaju rozprzestrzenione zostały szeroko na różnych kontynentach[4].
W Polsce uprawianych jest ok. 10 gatunków, cztery spotykane są w stanie dzikim, z czego trzy zadomowione, a jeden dziczejący przejściowo[6].
- Gatunki flory Polski[6]
Ujęcie taksonomiczne i nazwa naukowa według Vascular plants of Poland, na drugim miejscu podana jest nazwa naukowa (synonim) według Plants of the World online[4].
- kapusta chińska Brassica chinensis L. ≡ B. rapa L. – gatunek uprawiany
- kapusta chrzanolistna Brassica elongata Ehrh. – antropofit zadomowiony
- kapusta czarna, k. gorczyca Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch – antropofit zadomowiony
- kapusta kreteńska Brassica cretica Lam. – gatunek uprawiany
- kapusta pekińska Brassica pekinensis (Lour.) Rupr. ≡ B. rapa L. – gatunek uprawiany
- kapusta rzepak Brassica napus L. – gatunek uprawiany
- kapusta sitowata Brassica juncea (L.) Czern. – efemerofit
- kapusta skalna Brassica rupestris Raf. – gatunek uprawiany
- kapusta warzywna Brassica oleracea L. – gatunek uprawiany
- kapusta właściwa, rzepa Brassica rapa L. – antropofit zadomowiony
Morfologia i biologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, dwuletnie i półkrzewy[10]. Osiągają do 2 m wysokości[7]. Pędy zwykle pachykauliczne – o grubiejącej łodydze i słabo rozgałęzione[9], często sine, nagie lub owłosione, z włoskami prostymi[8].
- Liście
- Mięsiste, pojedyncze lub pierzasto albo lirowato podzielone[7][8]. Często skupione tylko u nasady pędu. Dolne liście zwykle ogonkowe, górne ogonkowe lub siedzące, często o nasadzie w różny sposób obejmującej łodygę, uszkowatej lub strzałkowatej[8].
- Kwiaty
- Zebrane w grona silnie wydłużające się w czasie owocowania[8]. Promieniste, 4-krotne, drobne. Działki kielicha nieco woreczkowato rozdęte. Płatki barwy żółtawej, białej lub czerwono nabiegłe, u nasady długo zwężające się z zielonymi miodnikami. Pręcików 6 czterosilnych; 4 wewnętrzne dłuższe od 2 zewnętrznych. Zalążnia górna z krótką zwykle szyjką słupka zwieńczoną główkowatym znamieniem[7].
- Owoce
- Łuszczyny długie, wąskie, nieco spłaszczone, walcowate lub nieco czterokanciaste[7][8], zawierające od kilku do blisko 50 nasion[8].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) z plemienia Brassiceae[11]. Niejasne są relacje z innymi blisko spokrewnionymi rodzajami, które prawdopodobnie są zagnieżdżone w obrębie tego rodzaju: rokietta Eruca, rzodkiew Raphanus i gorczyca Sinapis[9].
- Wykaz gatunków[4]
Długa historia uprawy pozwoliła uzyskać bardzo zróżnicowane odmiany, których klasyfikacja przysparza problemów taksonomicznych – u różnych autorów rośliny mają różną rangę taksonomiczną. Analizy molekularne i cytologiczne oraz doświadczenia z krzyżowaniem roślin pozwoliły już w XXI wieku ustalić, że opisywanych dawniej 25 osobnych gatunków uprawianych w istocie reprezentuje cztery gatunki: kapustę czarną B. nigra, warzywną B. oleracea, sitowatą B. juncea i właściwą B. rapa[9][8].
- Brassica assyriaca Mouterde
- Brassica aucheri Boiss.
- Brassica baldensis (Prosser & Bertolli) Prosser & Bertolli
- Brassica balearica Pers.
- Brassica barrelieri (L.) Janka
- Brassica beytepeensis Yild.
- Brassica bourgeaui (Webb ex Christ) Kuntze
- Brassica cadmea Heldr. ex O.E.Schulz
- Brassica carinata A.Braun
- Brassica cretica Lam. – kapusta kreteńska
- Brassica deflexa Boiss.
- Brassica deserti Danin & Hedge
- Brassica desnottesii Emb. & Maire
- Brassica dimorpha Coss. & Durieu
- Brassica elongata Ehrh. – kapusta chrzanolistna
- Brassica fruticulosa Cirillo
- Brassica gravinae Ten.
- Brassica hilarionis Post
- Brassica incana Ten.
- Brassica insularis Moris
- Brassica juncea (L.) Czern. – kapusta sitowata
- Brassica loncholoma Pomel
- Brassica macrocarpa Guss.
- Brassica maurorum Durieu
- Brassica montana Pourr.
- Brassica napus L. – kapusta rzepak
- Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch – kapusta czarna
- Brassica nivalis Boiss. & Heldr.
- Brassica oleracea L. – kapusta warzywna
- Brassica oxyrrhina Coss.
- Brassica procumbens (Poir.) O.E.Schulz
- Brassica raimondoi Sciandr., C.Brullo, Brullo, Giusso, Miniss. & Salmeri
- Brassica rapa L. – kapusta właściwa, rzepa
- Brassica repanda (Willd.) DC. – kapusta wygięta[12]
- Brassica rupestris Raf. – kapusta skalna
- Brassica setulosa (Boiss. & Reut.) Coss.
- Brassica somalensis Hedge & A.G.Mill.
- Brassica souliei (Batt.) Batt.
- Brassica spinescens Pomel
- Brassica tardarae Ilardi, Geraci & Troìa
- Brassica taurica (Tzvelev) Tzvelev
- Brassica trichocarpa C.Brullo, Brullo, Giusso & Ilardi
- Brassica tyrrhena Giotta, Piccitto & Arrigoni
- Brassica villosa Biv.
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Warzywa – wiele spośród uprawianych gatunków, mieszańców i odmian to rośliny jadalne uprawiane na całym niemal świecie.
- Niektóre odmiany (rzepak) są uprawiane dla nasion, z których wytwarza się olej jadalny i biodiesel.
- Niektóre gatunki i odmiany są uprawiane jako rośliny pastewne.
- Kwiaciarstwo – niektóre kultywary o ozdobnych liściach używane są w kwiaciarstwie.
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Nazwa kapusta trafiła do polszczyzny jako zapożyczenie z łaciny, od słowa caputium (główka)[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].
- ↑ a b c d e f g Brassica L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-07].
- ↑ Suzanne I. Warwick: Brassica Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-07].
- ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 43–44, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b c d e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 171. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c d e f g h i j Brassica Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-07].
- ↑ a b c d e f David J. Mabberley , Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 129–130, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ Genus Brassica L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-07].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 41. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Jerzy Ciechanowicz: Medea i czereśnie. Rozmowy o starożytności. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen/Wydawnictwo Krąg, 1994, s. 97. ISBN 83-85199-23-3.
- BioLib: 39203
- EoL: 38390
- Flora of China: 104543
- Flora of North America: 104543
- GBIF: 3042506
- identyfikator iNaturalist: 53113
- IPNI: 12376-1
- ITIS: 23054
- NCBI: 3705
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30043511-2
- Tela Botanica: 86029
- identyfikator Tropicos: 40031161
- USDA PLANTS: BRASS2
- CoL: 3CWB