Kolegium jezuitów w Kamieńcu Podolskim

kolegium jezuitów
Państwo	I Rzeczpospolita
Miejscowość	Kamieniec Podolski
Data założenia	1614
Data zamknięcia	1773
Położenie na mapie Polski w 1771 r. Kolegium jezuitów w Kamieńcu Podolskim
48°40′39,3″N 26°34′20,1″E/48,677583 26,572250

Kolegium jezuitów w Kamieńcu Podolskim – placówka jezuicka prowadzona w Kamieńcu Podolskim w latach 1614–1672, 1700–1773. Należała do diecezji kamienieckiej, woj. podolskiego, pow. kamienieckiego.

Oficjalnie jezuici w Kamieńcu Podolskim pracowali już od 1608 roku w związku z powstaniem tam stacji misyjnej, jednak kolegium założono sześć lat później. Należało ono do prowincji polskiej, a od 1756 r. do prowincji małopolskiej^[1]. Kolegium wstrzymało działalność w 1672 r., gdy miasto zostało zajęte przez Turków. Wznowiło działalność w rok po podpisaniu pokoju karłowickiego w 1699^[2]. Placówka funkcjonowała do 1773 r., gdy ogłoszono kasatę zakonu jezuitów. W 1793 r. w wyniku II rozbioru Polski, Kamieniec Podolski wraz z kompleksem kolegialnym trafił pod panowanie rosyjskie. Na początku XIX w. gmachy pojezuickie przejęte przez władze rosyjskie zaczęły popadać w ruinę^[3]. Obecnie jedyną budowlą zawierającą elementy kompleksu jezuickiego jest budynek z 1835 r., składający się z fragmentów murów budynków jezuickich, a znajduje się na ul. Kowalskiej 6.

Plan sprowadzenia jezuitów do Kamieńca Podolskiego powstał już w 1588 roku z inicjatyw biskupa Stanisława Gomolińskiego i fundacji Mikołaja i Hieronima Jazłowieckich. Sprowadzenie jezuitów do pogranicznego miasta miało zapobiec szerzeniu się tam arianizmu. Ostatecznie fundacja nie doczekała się realizacji, jednak jezuici dalej zabiegali o osiedlenie się w mieście^[4]. Do tych starań nakłaniał zakonników fakt, że Kamieniec był znaczącym ośrodkiem miejskim i stolicą biskupią. Miasto było zamieszkiwane przez mieszankę narodowości i religii, składającą się głównie z Polaków katolików, prawosławnych Rusinów, kupców ormiańskich i żydowskich. Dodatkowo miasto stało się ośrodkiem propagandy wyznaniowej ewangelików, prowadzonej przede wszystkim przez kalwińskich pedagogów. Ważnym czynnikiem były przebiegające przez okolice Kamieńca szlaki komunikacyjne z Węgier, Mołdawii, Wołoszczyzny, Ukrainy i Krymu.

Jezuitów do Kamieńca sprowadził w 1608 r. ówczesny biskup kamieniecki Jan Andrzej Próchnicki, chcąc pozyskać dla miasta wykształconych zakonników, misjonarzy i edukatorów. Podniosłoby statut diecezji kamienieckiej, która była najbiedniejszą ze wszystkich w I Rzeczypospolitej. Planował rozszerzenie faktycznych wpływów Kościoła na tereny przygraniczne, co skutkowałoby zwiększeniem poziomu kształcenia w tym rejonie. Plany te zyskały poparcie miejscowych magnatów oraz szlachty. Pierwszymi zakonnikami, którzy zawitali do Kamieńca, byli oo. Stanisław Radzimski i Stanisław Machociusz. Początkowo mieszkali u biskupa, a od 1609 r. w wybudowanym domu misyjnym^[5]. O skuteczności jezuitów na polu ewangelizacji i edukacji oraz o wsparciu możnych z regionu świadczy otwarcie w drewnianym budynku w 1610 r. pierwszej szkoły, która składała się z trzech najniższych klas (gramatycznych) oraz kursu kazuistyki dla duchowieństwa świeckiego, prowadzonego przez o. Jana Secemskiego^[6]. Wysyłano również pierwszych zakonników na misje. W latach 1612–1613 jezuici wybudowali (nieistniejący dziś) murowany kościół pw. św. Stanisława Biskupa i św. Stanisława Kostki. Zarówno szkoła, kościół i dom misyjny ucierpiały w pożarze miasta z 15 maja 1616 roku^[7]. Dzięki pomocy finansowej hetmana Stanisława Żółkiewskiego szybko odbudowano szkołę, gmachy jezuickie i dach kościoła^[8].

W 1614 roku decyzją ówczesnego generała TJ – Claudia Acquavivy – stacja misyjna została przekształcona w kolegium, stając się najdalej wysuniętą na południowy wschód placówką zakonną na terenie Rzeczypospolitej. Placówka liczyła sobie wówczas 9 księży jezuitów. Budynek kolegium przylegał ścianą do pałacu biskupiego i kamienic kapitulnych. Wraz ze szkołą i kościołem, kompleks jezuicki stał naprzeciw katedry pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. W 1614 r. utworzono klasę poetyki (humanoria), a w 1621 r. retoryki^[9][10]. Finansowanie pochodziło z majątków nadawanych przez miejscową szlachtę. Były to m.in. Niżbork, Kapuścinów i Mieszkowce (podarowane przez Agnieszkę z Kężelowickich Stanisławską), oraz Ormiany i Ormianki (podarowane przez sędziego ziemskiego w Kamieńcu, Michała Radeckiego), w 1620 roku. Oprócz edukacji, jezuici zajmowali się pracą duszpasterską. Działali jako kaznodzieje przy katedrze i jako kapelani więzienni i wojskowi, obsługiwali też miejscowe szpitale. Dzięki zgromadzanym środkom mogli dokonywać wykupu więźniów i jeńców tatarskich i tureckich z jasyru. Szeroko zakrojona działalność misyjna jezuitów z Kamieńca budziła podziw wśród braci w innych prowincjach^[11]. W 1632 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła w podzięce za zwycięstwo pod Chocimiem, była ona jednak bardzo powolna. Spowodowane było to ciągłym brakiem funduszy, najazdami tatarskimi (1626–1628, 1633), tureckimi (1633–1634) czy kozackimi (1623, 1652). Budowa potem została wznowiona i trwała w latach 1643–1648 i od 1665 r., do 1672 r., gdy została przerwana z powodu zdobycia miasta przez Turków.

Od roku 1672 sprawującym funkcję rektora kolegium w Kamieńcu Podolskim był o. Jerzy Szornel. Rektor, obawiając się nadejścia Turków wysłał srebro i kosztowności kościelne do Lwowa i Lublina, natomiast sam wraz z czterema księżmi (Szymonem Połaniewiczem, Wawrzyńcem Piechońskim, Mikołajem Jerzykowiczem, Stanisławem Langiewiczem) i dwoma braćmi zakonnymi pozostał w mieście^[12][13]. Mieli oni czynny udział w obronie Kamieńca. Po zajęciu miasta przez Turków dostali w przydział uszkodzony kościół św. Katarzyny. O. Szornel mieszkał wówczas w wynajętej izbie, ponieważ kolegium zostało zamienione na stajnie i koszary janczarów. Mury kościoła zostały rozebrane i przeznaczone na budowę mostu pomiędzy fortecą z zamkiem górnym.

22 września 1699 r. Turcy opuścili Kamieniec, a zastąpiło ich wojsko polskie pod dowództwem Marcina Kątskiego. Kilka tygodni wcześniej Szornel przybył do miasta i zaczął przygotowywać odbudowę kolegium. Proces ten był długotrwały, ponieważ wpierw odrestaurowano gmach kolegium i urządzono w nim tymczasową kaplicę. Dopiero około 1733 r. zaczęto odgruzowywać fundamenty kościoła rozebranego przez Turków, w celu wzniesienia na nich nowej świątyni^[14]. Jednakże budowa kościoła postępowała – podobnie jak przed okupacją – powoli i z przerwami. Nie została ukończona z powodu kasaty zakonu w 1773 roku. Stary kościół z 1613 r. był wykorzystywany jako magazyn na zboże dla wojska.

W 1700 r. otworzono szkołę gramatyczną, w której uczył o. Jędrzej Grabowski. Mimo niewielkiej liczby uczniów, rok później otworzono humaniora. Dzięki sprzedaży kamienic jezuickich, pożyczkom i darowiznom od szlachty, zdołano wyposażyć szkołę, co przyciągnęło nowych uczniów. Wznowiono również misje na tereny Ukrainy, Wołynia i Mołdawii^[15]. W 1704 r., dzięki połączonym wysiłkom i wsparciu szlachty i mieszczan, wznowiona została działalność studenckiej kongregacji mariańskiej. W 1742 r. zaczęto budowę nowego gmachu szkolnego, w którym został umieszczony konwikt szlachecki, utworzony w 1756 r. W 1771 r. otworzony został kurs teologii moralnej^[16].

Pierwszych dni listopada 1773 roku sufragan kamieniecki Jan Ignacy Dłuski ogłosił jezuitom kamienieckim brewe Klemensa XIV^[1]. KEN zajęła gmach kolegium, które przekształcono w szkołę powiatową. Szkoła była zarządzaną przez ojców teatynów przybyłych ze Lwowa, którzy szybko przekazali ją w zarząd Akademii Krakowskiej. Po zaborze, Rosjanie umieścili w budynkach pojezuickich koszary i cały kompleks zaczął popadać w ruinę. Większość zrujnowanych budynków kolegium, stary i nowy kościół zostały ostatecznie rozebrane w 1833 r., a na ich miejscu powstało Rosyjskie Gimnazjum Gubernialne^[17].

Jezuici kamienieccy prowadzili szeroko pojęte działania misyjne. Przez cały okres swojej aktywności kolegium w Kamieńcu przeprowadziło kilkaset misji, sprawowało opiekę nad stacjami misyjnymi i zapewniało stały dopływ zakonników do kontynuowania działań misyjnych organizowanych przez inne kolegia. Podczas misji życie straciło co najmniej kilkanaścioro jezuitów, co w kręgach duchownych było uznawane za chwalebną śmierć męczeńską.

Kolegium podlegała stała misja w Tarnopolu, ufundowana przez kanclerza Jana Zamoyskiego. Stacje misyjne obstawiane przez jezuitów z Kamieńca były czynne zarówno w pierwszym, jak i drugim okresie działania kolegium^{[2][18][19][20]}:

• Bar (stacja misyjna 1613–1632, rezydencja 1632–1646, kolegium 1646–1666, stacja misyjna 1701–1732, rezydencja 1732–1749 i kolegium 1749–177);
• Jassy (od 1646 r., później podlegała kolegium we Lwowie do zamknięcia w 1772 r.);
• Kitajgród (1707–1730, misja była przeznaczona dla mieszkających tam Niemców);
• Kopyczyńce (1623–1672, 1730–1773, stacja ściśle powiązana z majątkiem w Niżborku. Misjonarze często pełnili funkcję prokuratorów Niżborka);
• Krzywcze (1706–1708);
• Kutnary (od 1650 r., po 1708 r. przyjeżdżali tam księża z Jass, które to podlegały Lwowowi. Stacja działa do 1772 r.)
• Liczkowce (1712–1773, księża administrowali tam parafią pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, kierowali bursą muzyczną i utrzymywali Bractwo Opatrzności Bożej);
• Ormiany (1738–1765);
• Supruńkowce (1751–1754, 1766–1767);
• Szarogród (1638–1747, potem w latach 1747–1773 podlegała kolegium w Barze);
• Uszyca (1706–1710);
• Winnica (1611–1619, następnie w latach 1619–1648 rezydencja, w latach 1657–1719 ponownie stacja misyjna i znów rezydencja w latach 1719–1773).

Cykle misji wędrownych organizowanych corocznie przez kolegium były szczególnie ważnym elementem działalności jezuitów. Wielkie połacie ziem, rozproszone wsie z ludnością, której pobożność była mocno podupadła. Miejscami szerzyły się nauki kalwińskie i protestanckie. Działalność ewangelizującą kierowano również do okolicznej szlachty i załogi kamienieckiej twierdzy. Misje wędrowne odbywały się na terenach m.in. Mołdawii, Podola, Pokucia, Ukrainy i Wołoszczyzny.

Odbywały się również misje zależne od kolegium w Kamieńcu Podolskim^[21], tj.:

• misja mołdawska (m.in. Jassy i Kutnary);
• misje konstantynopolskie;
• misje krymskie;
• misje tureckie.

Z nielicznych przekazów wiadomo o istnieniu apteki domowej, funkcjonującej przy kolegium jezuickim. Została ona otwarta po odzyskaniu Kamieńca przez Polskę, około 1703 r. i była ona jedyną taką instytucją w mieście^[22]. Status ten straciła w 1767 r., gdy były jezuita, z wykształcenia aptekarz, Paweł Leńkiewicz, korzystając z otrzymanego królewskiego przywileju, otworzył własną, publiczną aptekę. Mimo tego jezuici korzystali ze swojej aż do kasaty^[16]. W latach 1704–1754 prawdopodobnie działała pod zarządem świeckiego farmaceuty.

Aptekarzami i farmaceutami byli m.in.^[20]:

• Eliasz Seydel 1703–1704;
• Ignacy Deymel 1754–1755;
• Ksawery Pinkowski 1756–1757;
• Karol Budyński 1757–1759;
• Paweł Leńkiewicz 1759–1767;
• Krystian Berghlender 1767–1768;
• Józef Czatowski 1768–1770;
• Andrzej Mokrowski 1772–1773.

Biblioteka znajdowała się przy kolegium jezuickim i była największym księgozbiorem w Kamieńcu Podolski. Za jej założyciela i organizatora można uznać Jana Andrzeja Próchnickiego, biskupa kamienieckiego. W 1616 r. podczas pożaru spaliły się książki w pokojach, jednak biblioteka ocalała^[20]. W okresie wojen kozackich zbiory biblioteczne wywieziono do Ostroga – wróciły one do Kamieńca w 1721 r.. Większość z kilkuset woluminowego zbioru została rozproszona podczas tureckiej okupacji miasta – część trafiła do Konstantynopola, gdzie były przedmiotem handlu, natomiast część powróciła z jezuitami po 1700 r. Zasób biblioteki nie był zbyt duży, jak na inne polskie kolegia^[23]. Według inwentarza pokasacyjnego z 1773 r.^[24] biblioteka zawierała około 660 woluminów w językach polskim, łacińskim, greckim, niemieckim, francuskim oraz staro-cerkiewno-słowiańskim zgrupowanych w następujących zbiorach:

• książki religijne (ascetici) – 30 pozycji;
• homiletyka (conciontores) – 107 pozycji;
• kontrowersje (controversiae) – 41 pozycji;
• filozofia – 29 pozycji;
• historia Kościoła – 53 pozycji;
• historia świecka – 34 pozycji;
• inne – 41 pozycji;
• komentarze do Pisma św. – 20 pozycji;
• literatura retoryczna – 102 pozycji;
• matematyka – 8 pozycji;
• niesklasyfikowane książki w j. francuskim, niemieckim, greckim – 72 pozycji;
• teksty polityczne – 27 pozycji;
• prawo kanoniczne i świeckie – 15 pozycji;
• teologia dogmatyczna – 37 pozycji;
• teologia moralna – 33 pozycji^[25].

Autorami literatury świeckiej byli różni antyczni pisarze i poeci, m.in. filozofowie i literaci greccy jak Arystoteles, Platon, Hezjod, Arystofanes oraz literaci łacińscy tj. Cyceron, Horacy, Owidiusz, Wergiliusz, Gelliusz, Tacyt i inni.

W 1624 r. założono przy kolegium bursę dla ubogich, która z biegiem czasu przekształciła się w szkołę (bursę) muzyczną. Sama bursa działała do 1773 roku, z przerwą na okupację turecką, gdy uległa poważnym zniszczeniom. Została reaktywowana w 1706 r. przez o. rektora Twardochlebowicza. W latach 1711–1713 i 1735–1773 funkcjonowała pod nadzorem prefekta. Tak opisywano budynek w inwentarzach pokasacyjnych:

[...] W tyle kolegium jest pomieszkanie drewniane gontami pobite, murem w około opasane, do którego wchodząc przez furtkę, są drzwi lipowe z klamką i zaraz wprost kuchenka. W prawej zaś ręce izba dosyć obszerna z piecem, powałą drewnianą i oknami popsutemi, przez którą izbę przechód jest do drugiej, która podobnież opatrzona drzwiami, piecem i oknami. Po lewej zaś ręce jest izba obszerniejsza od tamtych dwóch, z oknami trzema, piecem i stołem. W boku jest komórka na schowanie, w sieniach zaś okno jedne i schody na górkę, z tejże izby wychodząc, widzieć się daje. Toż dopiero na boku tegoż pomieszkania po prawej stronie jest izdebka maleńka z sionkami, piecem i oknami dwoma, a zaraz przy tej w boku ściany stajenka mocno spustoszona. [...]^[26]

Według tego samego spisu bursa ta była w posiadaniu niewielkiej liczby instrumentów: 3 par skrzypiec, basetli, kwartwioli, altówki, oboju, fagotu, waltorni i 2 trąb^[27].

Pierwszym lokalnym przełożonym jezuitów w Kamieńcu był o. Justus Rab w latach 1608–1609^[20], a następnie Stanislaw Rudnicki, pełniący funkcję superiora w latach 1609–1610, następnie obejmując funkcję rektora. W całym okresie obecności jezuitów w Kamieńcu Podolskim funkcje rektora pełnili:

• Bania Z., Wiraszka M., Kamieniec Podolski miasto – legenda. Zarys dziejów urbanistyki i architektury od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa 2001.
• Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564–1995, opr. L. Grzebień przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 1996, dostęp online: https://jezuici.krakow.pl/Bibl/enc.htm, (data dostępu: 2022-02-09).
• Gębarowicz M., Jan Andrzej Próchnicki (1553–1633). Mecenas i bibliofil. Szkic z dziejów kultury w epoce kontrreformacji, Kraków 1980.
• Grzebień L., Misyjna działalność jezuitów z Kolegium W Kamieńcu Podolskim, w: Pasterz i twierdzа. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu biskupowi Janowi Olszańskiemu ordynariuszowi diecezji w Kamieńcu Podolskim, red. J. Wołczański, Kraków – Kamieniec Podolski 2001.
• Grzebień L., Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII wieku, Lublin 1975.
• Grzebień L., Szornel (Šornel, Schornel, Szornell) Jerzy, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 68/4, Warszawa – Kraków 2013.
• Kopczyński J., Kamieniec Podolski, w: Miasta wielu religii. Topografia sakralna ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. M. Jakubowski, M. Sas, F. Walczyn, Warszawa 2016, s. 74–91.
• Kula E., Organizacja i funkcjonowanie szkoły podwydziałowej w Kamieńcu Podolskim w czasach Komisji Edukacji Narodowej, „PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie”, T. XXV, 2016, s. 621–633.
• Mariani A., Inventoria rerum musicalium domum Societas Iesu in Polonia et Lituania tempore suppressioni, „Fontes Musicæ in Polonia”, seria A, vol. IV, Warszawa 2020.
• Mazur-Król R., Miasto trzech nacji. Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku, Kraków 2008.
• Pelczar R., Jezuici w Kamieńcu Podolskim (1608–1773), w: Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, t. I, red. F. Kiryk, Kraków 2000, s. 193–213.
• Pelczar R., Losy szkół jezuickich z terenu przedrozbiorowego województwa ruskiego po kasacie zakonu Towarzystwa Jezusowego w 1773 r., „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika”, T. 27, nr 1, 2018, s. 339–354.
• Protokół delegacji biskupa kamienieckiego przejmującego kolegium jezuitów w Kamieńcu Podolskim po kasacie zakonu, Biblioteka Narodowa w Warszawie, rps 6939 III, k. 36–39, dostęp online: https://polona.pl/item/protokol-delegacji-biskupa-kamienieckiego-przejmujacego-kolegium-jezuitow-w-kamiencu,ODE5MzUyMjU/3/#info:metadata, (data dostępu: 2022-02-09)
• Różycki E., Z dziejów kultury książki w Kamieńcu Podolskim w XVI-XVIII w., „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi’, z. 18, 1997, s. 71–83.
• Sroczyńska J., Jezuickie kościoły w Kamieńcu Podolskim – brakujący element „katolickiej fasady” miasta, w: II Międzynarodowa Konferencja Architektura Bez Granic: Rola architektury sakralnej w kształtowaniu tradycji i krajobrazu kulturowego, Lublin 2006.
• Sroczyńska J., Nieznane dzieje budowy klasztoru i kościoła zakonu jezuitów w Kamieńcu Podolskim, w: Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Kraków 2005, s. 240–316.
• Wnuk A., Okopy Świętej Trójcy, Kamieniec Podolski i jezuita ojciec Jerzy Szornel z Popkowic, „Głos Ziemi Urzędowskiej”, 2016, s. 45–47.
• Zagórski A., Życie religijne na Podolu w epoce wczesnonowożytnej, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” nr. 6, 2004, s. 97–116.
• Załęski S., Jezuici w Polsce, t. IV Dzieje 153 kolegiów i domów jezuitów w Polsce, cz. II Kolegia i domy założone w pierwszej dobie rządów Zygmunta III 1588–1608, Kraków 1905.

• Dzielnica Ojców Jezuitów i kościół św. Stanisława XVII-XIX w. w Kamieńcu Podolskim
• Historia Polskiego Kamieńca w I Rzeczypospolitej i pod zaborami, wirtualna mapa okolic – Rzeczpospolita wirtualna
• Kamieniec Podolski. kresy.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-08-22)].
• kamieniec-podolski.com