Krzyż jagielloński[1] (lit. Vyčio kryžius – w dosłownym tłumaczeniu Krzyż Pogoni) – odmiana krzyża lotaryńskiego stosowana przez Władysława Jagiełłę jako herb osobisty, a następnie przez jego następców jako herb dynastyczny. Przedstawiana jako krzyż lotaryński, którego belki są zakończone prostopadle, równej długości i rozmieszczone symetrycznie - zazwyczaj krzyż jest złoty, a tło niebieskie, choć popularne jest również tło barwy czerwonej. Jeden z symboli narodowych Litwy.
Jagiellonowie
[edytuj | edytuj kod]Geneza
[edytuj | edytuj kod]Geneza krzyża jagiellońskiego nie jest znana. Część badaczy sugeruje pochodzenie krzyża od krzyża patriarchalnego, który miał symbolizować zwycięstwo chrześcijaństwa nad pogaństwem. Inna, mniej popularna wersja, sugeruje, iż mógł zostać zaczerpnięty z herbu Węgier przez Jagiełłę po ślubie z Jadwigą. Najmniej popularną hipotezą, odrzucaną przez większość historyków z powodu braku dowodów, jest ta, według której krzyż miał zostać nadany jako herb królowi Mendogowi przez papieża Innocentego IV[2]. Litewskie legendy (również odrzucane przez większość historyków) wiążą krzyż jagielloński z postacią wielkiego księcia Szwentoroga[3].
Użycie przez Jagiellonów
[edytuj | edytuj kod]Po raz pierwszy użyty w 1386 roku[4]. Początkowo był używany na pieczęciach królewskich osobno, ponad główną tarczą. Pełnił funkcję herbu osobistego, ściśle związanego z osobą króla Polski. Po śmierci Władysława Jagiełły zaczął on stawać się symbolem dynastycznym. Za rządów Kazimierza Jagiellończyka nabrał ostatecznie charakterystycznego kształtu - wszystkie belki krzyża stały się prostopadle zakończonymi, a belki poprzeczne stały się równej długości i rozmieszczonymi symetrycznie na belce pionowej. Od czasu rządów Aleksandra Jagiellończyka krzyż jagielloński stracił swoje znaczenie i został wpisany w wieniec herbów ziemskich, tracąc swoją rodową specyfikę[1].
Krzyż jagielloński stał się częścią herbu Pogoń - przedstawiony na herbie rycerz trzyma w lewej ręce tarczę z krzyżem jagiellońskim.
Późniejsze użycie
[edytuj | edytuj kod]Na Litwie
[edytuj | edytuj kod]Na Litwie krzyż jagielloński silniej niż z dynastią Jagiellonów połączony jest z herbem Pogoń, dlatego też nazywany jest krzyżem pogoni. Jest jednym z symboli państwa litewskiego, a jego wygląd jest ściśle określony w ustawie[5].
Krzyż znajdował się na logo Związku Strzelców Litewskich (a w związku z tym znajdował się również na Medalu Gwiazdy Strzelców) oraz na fladze Litewskiego Związku Narodowców Antanasa Smetony. W latach 40. i 50. należał do symboli litewskiej partyzantki antykomunistycznej, potem stał się jednym z symboli oporu Litwinów wobec ZSRR[5]. Jest główną częścią Orderu Krzyża Pogoni i stanowi znak rozpoznawczy Litewskich Sił Powietrznych[6].
W Polsce
[edytuj | edytuj kod]W Polsce krzyż jagielloński pojawia się m.in. w herbie gminy Zbuczyn, Miedźno i Leżajsk. Znajduje się również na logo partii Prawica Rzeczypospolitej[7].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Szymon Titkow , Pieczęć królewicza Kazimierza Kazimierzowica Jagiellończyka z okresu starań o koronę węgierską i jej program polityczny, „Studia Źródłoznawcze. Commentationes” (57), 2019, s. 141–158, ISSN 0081-7147 [dostęp 2024-09-25] (pol.).
- ↑ M.W. Zagorujko , История Литвы сквозь призму её государственных символов [online] (ros.).
- ↑ Национальные символы Литвы [online] .
- ↑ Kryžius [online], www.vle.lt [dostęp 2024-09-25] (lit.).
- ↑ a b Dvigubas kryžius [online], www.lrs.lt [dostęp 2024-09-25] (lit.).
- ↑ Lithuanian Air Force Inventory (2024) [online], www.globalmilitary.net [dostęp 2024-09-23] .
- ↑ Jurek zaprezentował logo Prawicy Rzeczypospolitej [online], Wprost, 16 maja 2007 [dostęp 2024-09-24] (pol.).