Ten artykuł dotyczy zespołu zabudowań na terenie Łodzi. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Księży Młyn

część Łodzi
Wodny Rynek, zabudowania fabryk i pałac Karola Wilhelma Scheiblera, widok archiwalny
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Miasto	Łódź
SIMC	0958513
Położenie na mapie Polski Księży Młyn
Położenie na mapie województwa łódzkiego Księży Młyn
Położenie na mapie Łodzi Księży Młyn
51°45′17″N 19°28′53″E/51,754711 19,481418
Multimedia w Wikimedia Commons

Księży Młyn (niem. Pfaffendorf^[1]) – zespół fabryk włókienniczych (przede wszystkim przędzalni bawełny) i obiektów towarzyszących, budowanych na terenie Łodzi od 1824^[2][3].

Zespół ów powstał na miejscu dawnej osady młyńskiej, należącej do proboszcza łódzkiego, wzmiankowanej w 1428 i 1521^[4]. Działał tam również młyn sołtysi, później zwany wójtowskim, wzniesiony w tym samym czasie, w niewielkiej odległości od plebańskiego, w górnym biegu rzeki Jasień, prawego dopływu Neru. Na mocy postanowienia władz z 21 listopada 1823 młyny Wójtowski, Księży i Lamus przeszły pod zarząd gminy miejskiej z zamysłem wykorzystania ich na cele przemysłowe, zgodnie z zasadami ustalonymi 30 stycznia 1821 przez administrację rządową Królestwa Polskiego^[5].

Pierwszym, który zbudował tam manufakturę, był Krystian Wendisch, uruchamiając dużą przędzalnię (1827–1830)^[5], następnie, po jego śmierci (1830), Fryderyk Karol Moes, a z kolei po jego śmierci (1863) Teodor Krusche, syn fabrykanta pabianickiego Beniamina Kruschego. Pożar w 1870 przerwał jego działalność produkcyjną. W tym samym roku spaloną fabrykę i całą posiadłość Księżego Młyna i Wójtowskiego Młyna kupił Karol Wilhelm Scheibler, przedsiębiorca dynamicznie rozwijający dotychczas swój zakład bawełniany przy Wodnym Rynku w Łodzi.

Pierwsza przędzalnia Karola Scheiblera (pochodzącego z rodziny niemieckiej, który z belgijskim paszportem dotarł w 1854 do Łodzi via Ozorków), z maszyną parową o mocy 40 KM, powstała przy Wodnym Rynku (dziś Plac Zwycięstwa) obok parku Źródliska w 1855. W następnych latach nastąpiła rozbudowa przedsiębiorstwa w tym rejonie do postaci zabudowy fabryczno-mieszkalnej, będącej pierwszą planową tego typu w Łodzi. Całość w pierwszej fazie rozwoju stanowiła pewnego rodzaju jurydykę – enklawę na gruntach miejskich, nie podlegającą władzom miejskim.

Począwszy od lat 70. XIX w. zaczął się rozrastać kolejny kompleks fabryczny Scheiblera – na niespotykaną wcześniej skalę – „Księży Młyn” (według projektu Hilarego Majewskiego – choć atrybucja ta budzi poważne wątpliwości^[6]), z największym w Łodzi budynkiem przędzalni bawełny (207 m długości - obecnie ul. Wincentego Tymienieckiego 25)^[7], osiedlem dla robotników (obecnie ul. Przędzalniana 46-52) z jednopiętrowymi domami mieszkalnymi dla robotników, tzw. famułami (1886-1890), sklepem fabrycznym tzw. konsumem (1882), z remizą straży pożarnej (1883-1884), szpitalem im. św. Anny (1884), nieodpłatną szkołą dla dzieci robotników, zespołem pałacowym i parkiem wraz ze stawem^[7][8][9]. Obecnie ta zwarta dzielnica mieszkalno-przemysłowa, będąca niezwykłym „miastem w mieście”, jest jednym z najciekawszych zabytków przemysłowych na świecie. Zespół fabryczny na Księżym Młynie – zwany też z niemiecka Pffafendorfem – to pierwsze w tej skali, później już nieprześcignione, założenie prezentujące charakterystyczny dla Łodzi układ: fabryka – rezydencja – osiedle mieszkaniowe. To jedna z najlepszych tego rodzaju realizacji, nie tylko na gruncie polskim, ale także i europejskim^[10]. Jako kompleks wpisany został do rejestru zabytków, a od kilku lat czynione są starania, by trafił na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Przedsiębiorstwo Scheiblera (największe wśród przedsiębiorstw włókienniczych w Królestwie Polskim) objęło prawie całą strefę posiadeł wodno-fabrycznych, ciągnąc się od ulicy Piotrkowskiej po granicę Widzewa (do obecnej ulicy Konstytucyjnej). Łączna powierzchnia tych terenów wynosiła ponad 500 ha, co stanowiło ok. 14% ówczesnego terytorium miasta. Cały kompleks wyróżniał się nie tylko nowoczesnością produkcji, lecz także doskonałą jak na owe czasy organizacją przestrzenną. Wszystkie obiekty fabryczne, o łącznej kubaturze ponad 1 mln m³, jako pierwsze w Łodzi zostały powiązane systemem bocznic kolejowych o długości ok. 5 km od linii kolei żelaznej fabryczno-łódzkiej (uruchomionej 17 listopada 1865).

Scheibler, w celu silniejszego związania robotników z przedsiębiorstwem, wybudował całe szeregi bliźniaczych domów robotniczych – około 1865 po północnej stronie Wodnego Rynku, w latach 70. XIX w. obok przędzalni na Księżym Młynie, pod koniec XIX w. przy ulicy Emilii (dziś ul. ks. W. Tymienieckiego) i na początku XX w. wzdłuż ulicy Przędzalnianej. Szczególnie rozbudowane zostało osiedle przyfabryczne na Księżym Młynie. Dziś jest ono jednym z najcenniejszych zabytków architektoniczno-urbanistycznych Łodzi.

Całość zespołów przemysłowych uzupełniały rezydencje pałacowe: przy Wodnym Rynku (1865) – pałac rodziny Scheiblerów, obecnie Muzeum Kinematografii w Łodzi, przy ulicy Piotrkowskiej w sąsiedztwie Rynku Bielnikowego – obecnie zajmowane przez Politechnikę Łódzką oraz na rogu ulic Przędzalnianej i Emilii (1875) – obecnie Rezydencja Księży Młyn, oddział Muzeum Sztuki. Tę ostatnią zajmował zięć Scheiblera, Edward Herbst z żoną Matyldą.

18 listopada 1921 wobec nieustabilizowanej sytuacji gospodarczej w odrodzonej Polsce nastąpiła fuzja zakładów Scheiblera z zakładem włókienniczym Ludwika Grohmana (założonym w 1842 przez Traugotta Grohmanna, ojca Ludwika)^[11][12]. Dzięki temu powstało największe przedsiębiorstwo przemysłu włókienniczego w Polsce początku lat 20. XX wieku (Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana, SA w Łodzi).

Zespół I

Zespół I – Wodny Rynek (obecnie Plac Zwycięstwa), ulica Targowa.

Po otrzymaniu od władz miasta w 1854 placu przy Wodnym Rynku Karol Scheibler przystąpił do budowy zespołu fabrycznego. W kolejnych latach od 1855 na Wodnym Rynku wybudował: przędzalnie bawełny (1855 i 1868), tkalnie (1856 i 1868), kotłownie (1856), magazyny (1856 i 1870), wykończalnie (1868). Dodatkowo w latach 1865–1868 postawił zespół pięciu domów robotniczych. Obok przedsiębiorstwa w 1855 wybudował dom mieszkalny dla siebie i swojej rodziny, który w 1865 rozbudowano do postaci neorenesansowego pałacyku, a w 1886 zmodernizowano (dzisiaj mieści się w nim Muzeum Kinematografii w Łodzi).

Przy ul. Targowej z kolei postawiono dom mieszkalny dla pracowników nadzoru technicznego (1896), budynek administracji (początek XX wieku) i centralę handlową (1912).

Zespół II

Zespół II – tereny nad Jasieniem: Księży Młyn (ulice św. Emilii (obecnie ul. Tymienieckiego), Przędzalniana, Fabryczna, Księży Młyn, Milionowa).

Po nabyciu posiadłości fabrycznej wraz z folwarkiem od T. Kruschego na Księżym Młynie oraz terenów wzdłuż ulicy Emilii od Jakuba Petersa, Scheibler przystąpił na początku lat 70. XIX wieku do budowy całego kompleksu fabrycznego, w tym największego w Łodzi budynku – przędzalni bawełny.

W kolejnych latach (od 1870) wybudował przy ulicy św. Emilii przędzalnię (1870-1879), budynki gospodarcze przędzalni (1873–1879), farbiarnię, wykończalnię i cztery magazyny. Poza tym, podobnie jak przy Wodnym Rynku, lecz na o wiele większą skalę, postawiono cały zespół domów robotniczych: dziewiętnastu przy ulicy św. Emilii (1873–1900), osiemnastu (trzy rzędy po sześć budynków) przy ulicy Księży Młyn (1873–1875) i trzech przy ulicy Fabrycznej (1885). Wybudował też remizę zakładowej straży pożarnej i domy mieszkalne dla strażaków przy ulicy św. Emilii (1878), szpital fabryczny przy ulicy Milionowej (1882), szkołę przy ulicy Księży Młyn (1877), konsum (sklep dla mieszkańców osiedla) i zespół pałacowy na rogu ulic Przędzalnianej i Tymienieckiego (1875), który zajmował zięć Scheiblera, Edward Herbst.

Zespół III

Zespół III – ulice św. Emilii oraz Widzewska (obecnie Jana Kilińskiego).

Ulica św. Emilii obejmuje: tzw. Bielnik Kopischa (1829) przy ulicy św. Emilii (jeden z najstarszych budynków mieszkalno-fabrycznych w Łodzi nigdy bielnikiem nie był^[13]), nowy bielnik (1878), bielnik i wykańczalnię (1880), dwa budynki fabryczne i magazyn (1890), elektrownię (1910–1914^[14]), budynki administracji, zespół pięciu domów robotniczych (1900), mieszkania obsługi technicznej (koniec XIX w.) oraz szpital dziecięcy (wybudowany w latach 1904–1905 przez firmę Nestler–Ferrenbach według projektu Pawła Rübensahma [Riebensahma]^[14][15]).

Przy ulicy Jana Kilińskiego wybudowano dwa domy robotnicze (1890) oraz pod numerem 187 (w 1898^[16] lub 1899^[17]) powstała tzw. Nowa Tkalnia (proj. Paweł Rübensahm) – obiekt znany ze spotkania w 1987 papieża Jana Pawła II z robotnicami przy warsztacie.

W 2015 Księży Młyn został uznany pomnikiem historii^[18]. 23 maja 2016 Narodowy Bank Polski w ramach cyklu „Odkryj Polskę” wprowadził do obiegu (w nakładzie do 1,2 mln sztuk) monetę pięciozłotową z widocznym fragmentem Księżego Młyna – przędzalnią, najstarszym budynkiem i kominem fabrycznym. Projekt monety, autorstwa Dobrochny Surajewskiej, powstał w oparciu o zdjęcie wykonane w 1926 przez Włodzimierza Pfeiffera^[19][20][21].

• 23 maja 2016 roku Narodowy Bank Polski wyemitował okolicznościową monetę pięciozłotową z serii „Odkryj Polskę” przedstawiającą Księży Młyn^[22].

• Karol Scheibler
• Kaplica Scheiblera
• Pałac Edwarda Herbsta

• Michał Domińczak Bielnik Kopischa w świetle najnowszych ustaleń badawczych s. 40 w Sztuka w Łodzi 2, Sesja SHS 8-9 października 2001, Łódź 2003, ISBN 83-88820-03-6
• Grażyna Kobojek Księży Młyn. Królestwo Scheiblerów, TOnZ 1998, ISBN 83-86699-11-6.
• WiesławW. Puś WiesławW., StefanS. Pytlas StefanS., Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, Warszawa: PWN, 1979, ISBN 83-01-01708-2, OCLC 69321256 . Brak numerów stron w książce
• O Księżym Młynie, pr. zb. pod red. Wiesława Kaczmarka, TOnZ 2001, ISBN 83-86699-47-7
• DorotaD. Berbelska DorotaD. i inni, Księży Młyn, wyd. I, Łódź: Urząd Miasta Łodzi, Wydział Strategii Miasta, 1998, ISBN 83-901168-1-2 .
• KrzysztofK. Stefański KrzysztofK., Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 2001, ISBN 83-86334-53-3, OCLC 751284936 . Brak numerów stron w książce
• KrzysztofK. Stefański KrzysztofK., Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź: Archidiecezjalne Wydaw. Łódzkie, 2003, ISBN 83-87931-88-8, OCLC 830521024 . Brak numerów stron w książce
• Krzysztof Stefański Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta, Łódź 2009, ISBN 978-83-61253-44-0, s. 135
• JacekJ. Strzałkowski JacekJ., Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź: Jacek Strzałkowski, 1997, s. 105, ISBN 83-906647-4-7, OCLC 836572686 .

Zobacz galerię związaną z tematem: Księży Młyn

Zobacz hasło Księży Młyn w Wikisłowniku

• Księży Młyn. archiwum.uml.lodz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-22)]., na stronie Urzędu Miasta Łodzi, w dziale „Rewitalizacja i zabytki”
• Strony prywatne ze zdjęciami: www.toya.net.pl/~jubeka, www.ga.com.pl