Larysz

Część Mysłowic
Fragment ulicy Laryskiej w centralnej części Larysza (2021)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Mysłowice
Dzielnica	Larysz-Hajdowizna
Data założenia	koniec XVIII wieku
W granicach Mysłowic	1 kwietnia 1951
Strefa numeracyjna	32
Tablice rejestracyjne	SM
Położenie na mapie Mysłowic Larysz
Położenie na mapie Polski Larysz
Położenie na mapie województwa śląskiego Larysz
50°11′51″N 19°07′33″E/50,197556 19,125806

Larysz (niem. Carlssegen^[1]) – część Mysłowic, położona w południowym rejonie miasta, na terenie dzielnicy Larysz-Hajdowizna.

Powstała ona na terenach Brzezinki, a jej początki sięgają końca XVIII wieku, kiedy to w 1790 roku została założona przez barona Karola Larischa kopalnia węgla kamiennego „Carlssegen” (późn. „Karol”). Przy niej powstała kolonia robotnicza ze szkołą i gospodą. W 1951 roku tereny Larysza weszły w skład Mysłowic. Główną ulicą na Laryszu jest ulica Laryska, przy której znajduje się zabudowa jedno- i wielorodzinna, a także szkoła i biblioteka.

Powstanie Larysza ściśle wiąże się z rewolucją przemysłową, która na terenie Mysłowic zaczęła się rozwijać od końca XVIII wieku i wiążą się z osobą barona Karola von Larischa^[2]. W 1788 roku stał się on właścicielem dóbr Brzezinki, Słupnej oraz wójtostwa w Mysłowicach^[3]. Założył on dwa lata później kopalnię węgla kamiennego, która została nazwa na jego część „Carlssegen” (niem. Błogosławieństwo Karola)^[2]. Zakład ten został nadany 2 lipca 1797 roku^[4] i znajdował się w pasie lasu pomiędzy Laryszem a Krasowymi, w rejonie późniejszej ulicy Ptasiej^[5]. Laryska kopalnia należała do jednej z najstarszych na Górnym Śląsku, a węgiel w niej wydobywany był wywożony do Krakowa i używany do kucia kos w trakcie powstania kościuszkowskiego w 1794 roku^[6]. Wzmianki o Laryszowskich węglach znajdują się w poemacie Teofila Lenartowicza Bitwa racławicka^[7].

W pobliżu zakładu zaczęli się osiedlać górnicy zatrudnieni w kopalni^[2]. Powstała kolonia, na której wybudowano familoki, szkołę i karczmę^[8]. Pierwsza szkoła na Laryszu powstała w 1831 roku i mieściła się w prywatnym budynku adaptowanym na ten cel^[3]. Pierwszym nauczycielem został Ludwik Menzel, który uczył na początku 92 dzieci^[9]. W 1872 roku powstał osobny budynek szkolny^[10]. W 1861 roku założono późniejszą ulicę Laryską, którą ubito żużlem, lecz wskutek wzmożonego ruchu do kopalni „Carlssegen” została ona w 1889 roku przebudowana^[11].

W 1880 roku do gminy wiejskiej Brzezinka włączono m.in. Larysz, Hajdowiznę i Morgi^[12]. Na mapie wydanej w 1883 roku w rejonie Larysza wzdłuż ulicy Granicznej zaznaczono domy mieszkalne kopalni „Carssegen”, a przy ulicy Laryskiej budynek szkoły, gospody i cegielnię^[13]. W grudniu 1885 roku na Laryszu mieszkało 318 osób. W tym czasie miejscowość była częścią gminy Brzezinka w powiecie katowickim^[1], na obszarze przy granicy Brzezinki z Wesołą i jednocześnie pomiędzy powiatami katowickim a pszczyńskim^[14].

W 1922 roku obszar Brzezinki, w tym Larysz włączono do państwa polskiego^[15], a wcześniej, bo już 30 maja 1920 roku na Laryszu zostało założone towarzystwo śpiewu „Promień”, które z czasem zostało rozwiązane^[16]. Również w 1920 roku powołano w Brzezince Towarzystwo Polek z grupą Morgi-Larysz, która w połowie lat 20. XX wieku liczyła 50 członkiń^[17].

Z uwagi na ciągły wzrost liczby uczniów zdecydowano o budowie na Laryszu nowej placówki szkolnej. Przystąpiono do tego w 1914 roku, a z chwilą objęcia szkolnictwa przez władze polskie szkoła na Laryszu była już placówką siedmioklasową. W 1928 roku Szkoła II im. Królowej Jadwigi liczyła około 350 dzieci^[18].

W 1922 roku kopalnię „Carlssegen” przemianowano na „Karol”. W latach 1925–1926 częściowo wstrzymano eksploatację węgla w zakładzie, a w 1931 roku kopalnię ostatecznie unieruchomiono^[4]. Pole górnicze zakładu zostało przejęte przez kopalnię „Mysłowice”^[19]. Upadek zakładu bardzo boleśnie odczuli górnicy nie tylko z gminy Brzezinka, ale i z okolicznych miejscowości, w których pracę straciło kilkaset górników^[20]. W latach międzywojennych większość mieszkańców Larysza zajmowała się rolnictwem i hodowlą^[21], a znaczna część gospodarstw dysponowała niewielkim areałem ziemskim^[22]. W tym też czasie przy ulicy Laryskiej 201 funkcjonowała Cegielnia Parowa „Antoni Potyka”^[20].

W czasie II wojny światowej w Brzezince i na Laryszu znajdowały się obozy pracy, w których niemieccy okupanci więzili osoby z Polski i z innych części Europy^[23].

W czasach Polski Ludowej, w 1951 roku gmina Brzezinka wraz z Laryszem została włączona do Mysłowic^[2]. Rok później na Laryszu została otwarta biblioteka^[24].

26 czerwca 2014 roku Rada Miasta Mysłowice nadała statut dla dzielnicy Larysz-Hajdowizna, która stanowi jednostkę pomocniczą miasta Mysłowice^[25]. Od kwietnia 2020 roku do października 2023 roku trwała kompleksowa przebudowa ulicy Laryskiej na całej długości^[26]. 14 września 2022 roku został wyłączony z użytkowania budynek laryskiej szkoły, a po jej wyburzeniu zaczęto budowę nowego obiektu^[27]. Pod koniec 2022 roku z inicjatywy Rady Dzielnicy Larysz-Hajdowizna na rondzie przy skrzyżowaniu ulic Laryskiej i Ptasiej powstał witacz kierunkowy z nazwami Larysz i Hajdowizna^[28].

Larysz to część miasta Mysłowice (identyfikator PRNG: 66330), położona w południowej części miasta^[29], na terenie dzielnicy Larysz-Hajdowizna^[30], w rejonie ulic Granicznej, Laryskiej (zachodnia część do ulicy B. Pukowca), Ptasiej i Wiejskiej^[31]. Sąsiaduje z Morgami, Brzezinką, Kosztowami i Wesołą^[31].

Geograficznie Larysz położony jest na Wyżynie Katowickiej^[32], a geologicznie na warstwach orzeskich z górnego karbonu zawierających podkłady węgla kamiennego^[33]. Larysz odwadniany jest przez rów Kosztowski, który jest dopływem Przemszy, w dorzeczu Wisły^[34]. Staw na Laryszu, znajdujący się w rejonie ulicy Ptasiej, stanowi jeden z najcenniejszych stanowisk płazów w Mysłowicach^[35].

Na Laryszu dominuje zabudowa jednorodzinna^[36], a część zabudowy miejscowości ujęta została w gminnej ewidencji zabytków miasta Mysłowice. Są to budynki mieszkalne i kamienice położone przy ulicy Laryskiej nr. 97, 108 i 111-111a^[37]. Ponadto przy ulicy Ptasiej zachował się budynek pokopalniany z połowy XIX wieku, będący jednym z najstarszych tego typu obiektów w Mysłowicach^[3].

Główną drogą na Laryszu jest ulica Laryska, która łączy tę część miasta z Brzezinką i Wesołą. Jest to droga powiatowa o klasie drogi zbiorczej^[13]. Kursują nią, a także ulicą Ptasia i ulicą H. Sienkiewicza, autobusy na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitalnego^[38].

Na Laryszu przy ulicy Laryskiej 101 siedzibę ma Szkoła Podstawowa nr 11 im. św. Jadwigi Królowej Polski w Mysłowicach, która jest częścią Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 3 w Mysłowicach^[39]. Działą przy niej zespół folklorystyczny „Laryszoki”, występujący w górnośląskich strojach ludowych^[40]. Przy ulicy Laryskiej 102 znajduje się filia biblioteczna nr 3 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Mysłowicach^[24].

Wierni rzymskokatoliccy z Larysza przynależą do parafii Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Brzezince^[41] i parafii św. Jacka na Morgach^[42]. Funkcjonuje tutaj także sala królestwa Świadków Jehowy^[43].

• Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Mysłowice na lata 2022 – 2025, Załącznik do uchwały Nr L/762/21 Rady Miasta Mysłowice z dnia 21 grudnia 2021 r., Mysłowice 2021  (pol.).
• JerzyJ. Jaros JerzyJ. (red.), Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich, Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, ISBN 83-00-00648-6 .
• Katalog Archidiecezji Katowickiej. Część II Dekanaty i parafie, Katowice: Kuria Metropolitalna w Katowicach, 2005, ISBN 978-83-922482-7-9  (pol.).
• JanJ. Kudera JanJ., Dzieje parafji i wsi Brzezinki, Mysłowice: Drukarnia „Sztuka”, 1928  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Mysłowice, Załącznik nr 1 do uchwały Nr L/761/21 Rady Miasta Mysłowice z dnia 21 grudnia 2021 r., Mysłowice 2021  (pol.).
• AlfredA. Sulik AlfredA., Historia Mysłowic. T. 1: Do 1922 roku, Wydanie 3. rozszerzone, uzupełnione i poprawione, Mysłowice: Urząd Miasta Mysłowice, 2017a, ISBN 978-83-7593-327-7  (pol.).
• AlfredA. Sulik AlfredA., Historia Mysłowic. T. 2: 1922–1945: Miasto w Polsce odrodzonej 1922–1939 i Trzeciej Rzeszy niemieckiej 1939–1945, Wydanie 2, Mysłowice: Urząd Miasta Mysłowice, 2017b, ISBN 978-83-7593-328-4  (pol.).
• HelenaH. Witecka HelenaH., Moje miasto Mysłowice, Wydanie pierwsze, Mysłowice: Drukarnia B1, 2008, ISBN 978-83-927954-0-7  (pol.).