Marcin Amor Tarnowski

Marcin Amor Tarnowski

Marcin Tarnowski na podstawie litografii Fr. Schustera, Warszawa, 1845
pułkownik
Data i miejsce urodzenia	17 listopada 1778 Kozin
Data i miejsce śmierci	22 listopada 1862 Zator
Przebieg służby
Jednostki	7 Pułk Jazdy Galicyjsko-Francuskiej, 16 Pułk Ułanów Księstwa Warszawskiego, 3 Pułk Strzelców Konnych Królestwa Kongresowego
Stanowiska	Dowódca pułku
Główne wojny i bitwy	Kampania galicyjska 1809, kampania 1812, kampania 1813.
Odznaczenia

Marcin Tarnowski

Data urodzenia	17 listopada 1778
Data śmierci	22 listopada 1862
Prezes Prowincji wołyńskiej
Okres	od 1821 do de facto do aresztowanie w 1826
Przynależność polityczna	Towarzystwo Patriotyczne
Marszałek szlachty powiatu krzemienieckiego
Multimedia w Wikimedia Commons

Marcin Amor Tarnowski herbu Leliwa (ur. 17 listopada 1778 w Kozinie, zm. 22 listopada 1862 w Zatorze) – hrabia, polski dowódca wojskowy, powstaniec kościuszkowski, dowódca napoleoński, kawaler orderów Virtuti Militari, Legii Honorowej i Obojga Sycylii, Marszałek szlachty powiatu krzemienieckiego.

Urodzony w zamku w Kozinie w powiecie dubieńskim, syn Jana Amora Tarnowskiego, kasztelana konarskiego łęczyckiego, gen. wojsk koronnych i Tekli Grabianki z Pankracewic h. Leszczyc (1740-1805) – starościanki winnickiej^[1].

Służbę wojskową rozpoczął jako szesnastoletni adiutant Tomasza Wawrzeckiego podczas insurekcji kościuszkowskiej 1794 r.^[2] Latem wziął udział w walkach w obronie Warszawy, stawał też przeciw wojskom Suworowa podczas słynnego szturmu Pragi.

W walkach epoki napoleońskiej wziął udział w roku 1809 podczas wojny polsko-austriackiej.

W czerwcu 1809 stanął na czele powstańczego oddziału konnego na Podolu. W czerwcu 1809 lub, jak podają inne źródła, 2 lipca przyprowadził do Tarnopola (do szefa Piotra Strzyżewskiego) 200-konny oddział jazdy^[3] i oddziały piesze z cyrkułów Stryjskiego i Samborskiego^[4].

Wziął udział w walkach pod Tarnopolem, Wieniawką^[5][6], Grzymałowem, Chorostkowem^[5], Brzeżanami, Adamówką i Zaleszczykami, gdzie doszło do bitwy przeciw gen. Bickingowi w dniu 18 czerwca 1809 r. i Mariampolem.

Od 1 października 1809 dowódca 7 Pułku Jazdy Galicyjsko-Francuskiej^[7], sformowanego kosztem Tarnowskiego i zebranych przez niego „zasiłków” od mieszkańców Podola^[8], który od 28 grudnia 1809 włączono do wojsk Księstwa Warszawskiego jako 16 Pułk Ułanów Księstwa Warszawskiego. Na miasto garnizonowe dla tego pułku wyznaczył Lublin.

Kampanię 1812 rozpoczął wraz ze swym pułkiem w ramach IV korpusu jazdy odwodowej gen. Latour-Maubourga^[9]. Pułk pierwszy raz walczył w bitwie pod Mirem, gdzie po 40 razy nacierał na nieprzyjaciela i okrył się chwałą^[10].

Tarnowski bił się też pod Rohaczowem, Smoleńskiem, Dubrownem, Możajskiem, Kaługą i Borysowem. Wziął również udział w kampanii 1813 r. walcząc pod Hellensdorfem, Königsteinem, Berggieshϋbel i Peterswelde^[11], Pirną, Sere i Dreznem. dwa razy ranny.

Po kapitulacji Drezna, a wbrew warunkom tejże trafił do niewoli (8 listopada)^[12], pozostając formalnie dowódcą pułku. Podczas służby w wojsku Księstwa Warszawskiego był Tarnowski dwukrotnie ranny. W armii Królestwa Polskiego od 20 stycznia 1815 dowodził 3 Pułkiem Strzelców Konnych Królestwa Polskiego. Nie chciał jednak kontynuować służby. Urlopowany we wrześniu 1815, dymisjonowany 9 grudnia 1815.

Osiadł na Wołyniu, gdzie podjął działalność w Towarzystwie Patriotycznym^[13]. Od 1821 roku stał na czele jego prowincji wołyńskiej, jako jej prezes, nadto był wiceprezydentem komitetu centralnego dla prowincji kijowskiej, podolskiej i wołyńskiej, którego formalnym prezydentem był Aleksander Prozor^[14], faktycznie nad całością czuwał, trochę samorzutnie, a trochę z racji poważania jakie miał wśród tamtejszej szlachty polskiej Marcin Tarnowski^[15], wiedział o kontaktach emisariuszy Towarzystwa z dekabrystami^[16]. Aresztowany został w 1826 r. w ramach represji przeciwko dekabrystom, przewożony kilkakrotnie między więzieniami Warszawy i Petersburga (tu siedział w twierdzy pietropawłowskiej)^[17]. W więzieniu próbował popełnić samobójstwo (1827)^[18]; jego żona Zofia Tarnowska popadła w obłęd. Ostatecznie skazany na miesiąc twierdzy i rok dozoru policyjnego. W 1829 r. powrócił na Wołyń; W przededniu powstania listopadowego w 1831 r. wywieziony ponownie w głąb Rosji, przebywał na zesłaniu w Kursku^[19]. Uwolniony po kilku latach, osiadł w swym pałacu Podbereżce (zniszczonego w I wojnie światowej), we wsi Bereżce (Великі Бережци) koło Krzemieńca na Ukrainie, gdzie zgromadził bogatą kolekcję militariów i pamiątek rodzinnych^[20]. W r. 1854 wsparł planami i dotacją stronnictwo którego kierownikiem był ks. Adam Jerzy Czartoryski^[21]. Został marszałkiem szlachty pow. krzemienieckiego. Doń, jako do superarbitra, odwoływano się od wyroków sądów polubownych nie tylko na Wołyniu ale w całej prowincji^[22]. Niedługo przed śmiercią przyjechał do Krakowa. Zmarł 21 albo 22 listopada 1862 r.

Pochowany został na krakowskim cmentarzu Rakowickim (pas 6, płn.-wsch.). Na tablicy nagrobnej widnieje data śmierci i miejsce: 21 listopada 1862 Kraków.

Drukowane:

• Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego, Tom 5, 1927.
• Szymon Askenazy, "Łukasiński", Warszawa, 1929; reprint Wydawnictwo Kurpisz, 2006, tom I, str. 24; tom II, str. 86-89, 205, 376-377, 380.
• Robert Bielecki "Wielka Armia", Wydawnictwo Bellona, 1995, str. 470.
• Robert Bielecki, Andrzej T. Tyszka(wybór, komentarze, przypisy i opracowanie) "Dał nam przykład Bonaparte : wspomnienia i relacje żołnierzy polskich 1796-1815, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1984, tom I, str, 334 (wzmianka co do osoby we fragmencie z "Pamiętników" Antoniego Rozwadowskiego), nadto informacje o niektórych bitwach 16 pułku ułanów m.in. tom II, str, 80.
• Tadeusz Bobrowski "Pamiętniki mojego życia", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979(opracowanie Stefana Kieniewicza), tom II, str. 339-404, 407, 428,532.
• Ludwik Dębicki "Portrety i sylwetki" z XIX stulecia", seria I, Spółka Wydawnicza polska(Krakowski "Czas"), Kraków, 1905, str. 15-17. Cyfrowa Biblioteka Narodowa POLONA
• Hanna Dylągowa "Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821-1829", Warszawa 1970, str. 109-110, 149, 178, 201, 225, 235.
• Jarosław Dudziński "Działania Piotra Strzyżewskiego w Galicji Wschodniej w czasie wojny polsko-austriackiej w 1809 roku".
• Gembarzewski Bronisław „Wojsko polskie: Księstwo Warszawskie 1807-1814”, Gebethner i Wolff, Warszawa, 1905; G. Gebethner i sp., Kraków, 1905; reprint W. L. Anczyc i sp., Kraków, Cop. 2003; str. m.in. 135, 154, 304-305.
• Gembarzewski Bronisław „Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831”, nakładem Towarzystwa Wiedzy Wojskowej, Warszawa 1925, str. 63.
• Marian Kukiel "Dzieje polski porozbiorowej. (1795-1921)", Wydawnictwo Puls, 1993(wyd. III), str. 136, 178, 342, 347..
• Grzegorz Rąkowski „Przewodnik po Ukrainie Zachodniej. Część I – Wołyń”, Oficyna wydawnicza „Rewasz”, 2005.
• Śliwowska Wiktoria "Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku", Wydawnictwo DIG 1998, str. 625-626, aneks 1 - str. 749 i 3 - str. 772.
• „Pamiętniki dekabrystów” (w wyborze i z przp. Wacława Zawadzkiego), Warszawa, 1960, tom III, str. 44, 225, 231-232, 237-8, 330-334, 489, 586, 599, 601, 717-719, 721, 724, 751, 771(przypis).
• „Polski Słownik Biograficzny”, Tom LII/4, Zeszyt 215 (Tarnowski Jan - Taube Jerzy), Polska Akademia Nauk, Polska Akademia Umiejętności, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa-Kraków, 2019, str. 492-493.

Rękopiśmienne: (w zbiorach w Polsce)

• Antoni Rozwadowski (porucznik 8 pułku ułanów) „Pamiętniki”. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, rękopis nr 7977/II.
• Piotr Strzyżewski (podpułkownik, szef szwadronu 3 pułku ułanów) „Pamiętniki i papiery służbowe 1794-1809.” Biblioteka PAN w Krakowie, rękopis nr 1173.

Dokumenty dotyczące płk. Marcina Tarnowskiego w archiwach rosyjskich:

• Gosudarswiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracji (GARF, czyli Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie) zesp. 48, inw. 1, vol. 31; k. 242.
• Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw (RGIA, czyli Państwowe Archiwum historyczne w Sankt Petersburgu) zesp. 1280, inw. 1, vol. 7, k. 8v, 87; oraz vol. 8, k. 36, a także vol. 10, k. 146; jak również inw. 2 dodatkowy, vol. 6, k. 137-137v.

Wspomnienia o Marcinie Tarnowskim:

• • Zygmunt "Luba" Radzimiński Pułkownik Marcin hr. Tarnowski Kościuszkowski i Napoleoński żołnierz. Lwów 1917
  • Władysław Tarnowski Na śmierć Żołnierza Polskiego Marcina T. Elegia. Lipsk 1835

• Portrety Marcina Tarnowskiego:
  • http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=6021&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl
  • http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=17208&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl
• Grób i pomnik Marcina Tarnowskiego na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. napoleon.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-08)]. na portalu Napoleon.org.pl
• Rękopis: "Prośba Marcina Hrabiego Tarnowskiego do ministra skarbu Wenglewskiego...", można zobaczyć na stronie katalogu Muzeum Zamojskiego, Id 900, Dział Archiwaliów, nr inw. 17.
• Rękopis Marcina Tarnowskiego z roku 1856 (oryginał w: Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka, sygnatura oryginału: 2908; kopia cyfrowa w zbiorach Zakładu Narodowego im Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. DE-11131. www2.oss.wroc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-30)].
• Rękopis Marcina Tarnowskiego z roku 1858 (oryginał w: Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka, sygnatura oryginału: 2906; kopia cyfrowa w zbiorach Zakładu Narodowego im Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. DE-11129. www2.oss.wroc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-30)].