Menachem Begin (1978) | |
Imię i nazwisko po urodzeniu |
Menachem Begin |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
16 sierpnia 1913 |
Data i miejsce śmierci |
9 marca 1992 |
Premier Izraela | |
Okres |
od 20 czerwca 1977 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Minister obrony | |
Okres |
od 28 maja 1980 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Okres |
od 14 lutego 1983 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Minister komunikacji | |
Okres |
od 20 czerwca 1977 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Minister spraw zagranicznych | |
Okres |
od 23 października 1979 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Minister sprawiedliwości | |
Okres |
od 20 czerwca 1977 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Minister pracy i opieki społecznej | |
Okres |
od 20 czerwca 1977 |
Przynależność polityczna | |
Następca | |
Minister transportu | |
Okres |
od 20 czerwca 1977 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Minister rolnictwa | |
Okres |
od 19 czerwca 1983 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Minister bez teki w 13., 14. i 15. rządzie | |
Okres |
od 15 czerwca 1967 |
Przynależność polityczna | |
ⓘMenachem Begin[a][1] (hebr. מנחם בגין, ur. 3 sierpnia?/16 sierpnia 1913 w Brześciu, zm. 9 marca 1992 w Tel Awiwie) – izraelski polityk, działacz syjonistyczny, przywódca Bejtaru w Polsce, żołnierz Armii Andersa, lider podziemnej organizacji militarnej Irgun, premier Izraela w latach 1977–1983, pierwszy prawicowy szef rządu izraelskiego w historii państwa – stał na czele osiemnastego i dziewiętnastego rządu Izraela. Poseł do Knesetu w latach 1949–1984. Laureat Pokojowej Nagrody Nobla za rok 1978 (razem z prezydentem Egiptu Anwarem as-Sadatem)[2].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Młodość
[edytuj | edytuj kod]Urodził się jako syn Ze’ewa-Dowa i Hasji Beginów[a], najmłodszy z trojga dzieci. Odebrał tradycyjne wykształcenie, rok nauki w chederze, następnie religijna szkoła syjonistyczna, od 14 roku życia uczęszczał do polskiej szkoły rządowej. Jako dziecko należał do organizacji skautowej Ha-Szomer Ha-Cair, natomiast w wieku 16 lat związał się z rewizjonistycznym, młodzieżowym ruchem narodowo-radykalnym Bejtar[3]. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, które ukończył w 1935[4]. W 1938 został przywódcą Bejtaru w Polsce[4]. Koncentrował się na szkoleniach wojskowych (organizowanych nieoficjalnie przez rząd II RP), przygotowując siły do walki zbrojnej w Palestynie o utworzenie państwa żydowskiego, przeciwko Arabom i Brytyjczykom[5][6][7].
II wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]Po agresji Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 uciekł do Wilna[4], które po krótkiej okupacji przez Armię Czerwoną zostało w październiku 1939 przekazane przez ZSRR Litwie. Po okupacji Litwy przez Armię Czerwoną 15 czerwca 1940 i jej aneksji przez ZSRR 3 sierpnia 1940 został aresztowany przez NKWD, przetrzymywany w więzieniu na Łukiszkach w Wilnie i skazany na osiem lat łagru na Syberii[4]. Zwolniony w 1942 r. na mocy układu Sikorski-Majski wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (Armii Andersa)[4]. Jej dowódca, generał Anders, latem 1942 ewakuował polskich żołnierzy z ZSRR do Iranu.
Jako kapral podchorąży Armii Polskiej na Wschodzie przybył do Palestyny. W Palestynie kilkuset żydowskich żołnierzy zdezerterowało, za cichym przyzwoleniem polskiego dowództwa[8], by zasilić w przeważającej mierze kadry podziemia wojskowego Hagany. W odróżnieniu od nich Begin przed odejściem z Armii Andersa uzyskał zwolnienie z przysięgi wojskowej[9], a dopiero następnie wstąpił w struktury Irgunu i stanął na ich czele.
W Izraelu
[edytuj | edytuj kod]W walce o utworzenie państwa żydowskiego Begin był zwolennikiem stosowania terroru. Brał m.in. udział w przygotowywaniu zamachu na Hotel Króla Dawida w Jerozolimie, w którym 26 lipca 1946 zginęło 91 osób (41 Palestyńczyków, 28 Brytyjczyków, 17 Żydów, 2 Ormian oraz Rosjanin, Grek i Egipcjanin). 27 kwietnia 1947 na jego rozkaz, w odwecie za wykonanie wyroku śmierci na członkach Irgunu, terroryści powiesili dwóch porwanych żołnierzy brytyjskich, co wywołało antysemickie zamieszki w Wielkiej Brytanii. Radykalna postawa Begina doprowadziła go do konfliktu z większością liderów ruchu syjonistycznego. Jest obarczany odpowiedzialnością za masakrę ludności palestyńskiej w Dajr Jasin w dniach 9–11 kwietnia 1948, gdzie zginęło od 107 do 120 Palestyńczyków. Informacje o masakrze były jednym z powodów masowego exodusu Palestyńczyków (ok. 750 000 uchodźców) ze spornych terytoriów. W tym okresie Begin był najbardziej poszukiwanym człowiekiem w Palestynie, żył pod kilkoma przybranymi nazwiskami, często zapuszczając brodę.
Po powstaniu państwa Izrael w maju 1948 Begin rozpoczął karierę polityczną. Założył partię Herut (Wolność) i został jej pierwszym przewodniczącym. Begin był charyzmatycznym liderem prawicowej opozycji, często występującym w parlamencie i na publicznych demonstracjach.
W latach 50. był przywódcą ruchu sprzeciwiającego się przyjęciu reparacji od Niemiec. Według Eliezera Sudita, współorganizatora nieudanego zamachu na Konrada Adenauera w 1952, zaangażowany w ten spisek był również Begin. Śmierć kanclerza RFN miała w założeniu storpedować negocjacje porozumienia o odszkodowaniach za Holocaust[10]. Po Kampanii Sueskiej z 1956 przeciwstawiał się wycofaniu Izraela z Półwyspu Synaj. W 1965 Herut i Partia Liberalna zjednoczyły się, tworząc partię Gahal pod przywództwem Begina. Podczas wojny sześciodniowej w czerwcu 1967, Gahal dołączył do rządu jedności narodowej, zaś Begin po raz pierwszy wszedł do rządu na stanowisku ministra bez teki, pełniąc tę funkcję do sierpnia 1970[4].
Później w połączeniu z innymi ugrupowaniami prawicowymi Gahal przerodził się w prawicowy blok Likud (Jedność), z ramienia którego Begin objął 20 czerwca 1977 urząd premiera[4]. W polityce wewnętrznej wspierał żydowskie osadnictwo na terytoriach okupowanych (tzw. Samaria i Judea), prowadząc m.in. kampanie na rzecz powrotu do Izraela Żydów rosyjskich i etiopskich.
Przeszedł do historii wraz z prezydentem Anwarem Sadatem jako negocjator izraelsko-egipskiego traktatu pokojowego w 1979. Obaj przywódcy za doprowadzenie do podpisania porozumienia otrzymali Pokojową Nagrodę Nobla (16 grudnia 1978). W rezultacie zawartych porozumień, na wiosnę 1982 Begin przeprowadził ewakuację Półwyspu Synaj[4].
W czerwcu 1981 podjął kontrowersyjną decyzję o zbombardowaniu przez izraelskie lotnictwo wojskowe irackiego ośrodka nuklearnego w Osirak, w pobliżu Bagdadu, mimo sprzeciwu m.in. lewicowej opozycji z Szimonem Peresem na czele.
Przez cały okres swoich rządów Begin był zwolennikiem zwalczania OWP. W ramach tych działań w 1978 izraelska armia przeprowadziła operację „Litani”, a w 1982 rozpoczęła inwazję zbrojną na Liban. W miarę narastania strat w izraelskich siłach zbrojnych oraz pod wpływem wydarzeń w obozach Sabra i Szatila, za które Begina obarczono odpowiedzialnością polityczną, nasiliły się protesty społeczeństwa izraelskiego przeciwko jego rządowi.
15 września 1983 Begin ustąpił z urzędu premiera i wycofał się z życia politycznego. Przyczyną był pogarszający się stan zdrowia. Cierpiał na cukrzycę i chorobę serca[11]. Po śmierci żony popadł w depresję i opuszczał mieszkanie głównie w celu odwiedzenia jej grobu[11]. Następnie pisał publikacje o współczesnej historii Izraela oraz wspomnienia z ZSRR (m.in. wydany w Polsce „Czas białych nocy”).
Zmarł 9 marca 1992 w Tel Awiwie.
Życie prywatne
[edytuj | edytuj kod]Od 29 maja 1939 żonaty z Alizą Arnold. Miał z nią syna – Ze’ewa (również polityka) i dwie córki[11].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]W Izraelu upamiętniają Begina m.in. ulice jego imienia w Tel Awiwie, Ramat ha-Szaron, Ramat Ganie czy Sederot[12] Menahem Begin – zachodnia obwodnica Jerozolimy. W Jerozolimie także mieści się Centrum Pamięci Menahema Begina[13].
W Polsce znajduje się tablica pamiątkowa w holu Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego (2001)[14] oraz informacja na tablicy MSI umieszczonej na fasadzie gmachu Dawnego Żydowskiego Domu Akademickiego, gdzie jako student Wydziału Prawa UW mieszkał Menachem Begin[15].
W filmie Atak na Entebbe w reżyserii Irvina Kershnera w rolę Begina wcielił się David Opatoshu[16].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Zdarza się, że przypisuje mu się imię i nazwisko Mieczysław Biegun. Jednak ani jego biografowie (Eric Silver, Avi Shilon, Ofer Grosbard, Daniel Gordis), ani jego teczka z Uniwersytetu Warszawskiego sprawdzana przez dr. Piotra Gontarczyka tego nie potwierdzają. W wykazie wykładów i ćwiczeń z roku 1931, gdy rozpoczął studia, figuruje jako Menachem Begin. Podobnie w II Sprawozdaniu Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Romualda Traugutta w Brześciu nad Bugiem za rok szkolny 1929/1930. Za: Jan Kociszewski, Phillip Earl Steele, Menachem Begin. Polak „urodzony w Jerozolimie”, w: Rzeczpospolita Plus Minus nr 276, 2021-11-26.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Philip Earl Steele , Steele: Niesamowita kariera fake newsa o Menachemie Beginie [online], wpolityce.pl, 8 grudnia 2021 [dostęp 2023-11-19] (pol.).
- ↑ Menachem Begin – z Armii Andersa do walki o państwo Izrael. sww.w.szu.pl. [dostęp 2018-05-13]. (pol.).
- ↑ Hanna Węgrzynek: Begin Menachem w Żydzi Polscy. Historie niezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 29. ISBN 978-83-7427-392-3.
- ↑ a b c d e f g h Menachem Begin, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-05-13] (ang.).
- ↑ Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Jerzy Tomaszewski (red.). Warszawa: Cyklady, 2001, s. 34. ISBN 83-86-85958-X.
- ↑ „Betar” – film dok., reż. Robert Kaczmarek, scen. Piotr Gontarczyk.
- ↑ Jarosław Sołtys: Sanacyjna Polska pomagała syjonistom. 2004-12-14. [dostęp 2012-05-16].
- ↑ Generał Władysław Anders wydał polskiej żandarmerii poufny rozkaz nieścigania zbiegów.
- ↑ Stefan Korboński: Żydzi w czasie okupacji. [dostęp 2009-01-16]. (pol.).
- ↑ Zabić kanclerza RFN, „Gazeta Wyborcza”, 13 czerwca 2006 [dostęp 2020-05-06] .
- ↑ a b c Menachem Begin, Prime Minister (1913–1992). biography.com. [dostęp 2018-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-14)]. (ang.).
- ↑ Bulwar.
- ↑ The Menachem Begin Heritage Center.
- ↑ Tablica upamiętniająca Menachema Begina (ul. Krakowskie Przedmieście 26/28).
- ↑ Michał Pilich: Warszawska Praga. Przewodnik. Warszawa: Fundacja Centrum Europy, 2005, s. 47. ISBN 83-9223305-7-9.
- ↑ Atak na Entebbe w bazie IMDb (ang.)
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- James Feron , Menachem Begin, Guerrilla Leader Who Became Peacemaker [online], nytimes.com, 10 marca 1992 [dostęp 2014-03-04] (ang.).
- Begin’s Legacy / The man who transformed Israel, haaretz.com
- Menachem Begin (ang.) – profil na stronie Knesetu.
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Menachem Begin na spotkaniu przywódców Betaru w Warszawie 1939 (w pierwszym rzędzie pierwszy z lewej). Pierwszy z prawej Włodzimierz Żabotyński
-
Begin po aresztowaniu przez NKWD 1940
-
Menachem Begin w mundurze Armii Polskiej na Wschodzie, Tel Awiw-Jafa, grudzień 1942. Obok żona Aliza.
-
Menachem Begin (w pierwszym rzędzie pierwszy z lewej) w mundurze Armii Polskiej na Wschodzie, Palestyna, grudzień 1942. Obok żona Aliza.
-
Menachem Begin w sierpniu 1948
-
Tablica upamiętniająca Menachema Begina w holu Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego
- ISNI: 000000011081935X
- VIAF: 109383777
- LCCN: n79085130
- GND: 118508296
- NDL: 00463022
- LIBRIS: hftwwkt112j81h4
- BnF: 11890947p
- SUDOC: 026714485
- NLA: 36051334
- NKC: js2005269459
- BNE: XX851204
- NTA: 07005620X
- BIBSYS: 90120736
- CiNii: DA01974921
- Open Library: OL169405A
- PLWABN: 9810553706805606
- NUKAT: n01032531
- J9U: 987007258483505171
- NSK: 000150153
- BNC: 000036944
- BLBNB: 000611749
- LIH: LNB:VKz;=Bx