Stanowiska archeologiczne na wyspie Meroe^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Sudan
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, III, IV, V
Numer ref.	1336
Region[b]	Kraje arabskie
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2011 na 35. sesji
Położenie na mapie Sudanu Stanowiska archeologiczne na wyspie Meroe
16°56′24″N 33°45′00″E/16,940000 33,750000
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Meroe

Meroe – starożytne miasto w Nubii, znajdujące się pomiędzy VI a V kataraktą na Nilu, ok. 220 km na północ od Chartumu, w północnej części dzisiejszego Sudanu niedaleko współczesnych miejscowości Kabuszijja i Begrawija.

Od VI w. p.n.e. ośrodek kultury meroickiej z zachowanymi śladami dawnej kultury egipskiej i greckiej. W latach od 300 r. p.n.e. do 350 r. n.e. Meroe było stolicą królestwa Kusz po przeniesieniu z wcześniejszej stolicy, Napaty. W tym czasie Meroe było również nekropolą nubijskich królów kuszyckich. Tu rozwinęło się pismo meroickie, które z czasem zastąpiło egipskie. W IV w. n.e. miasto zostało opuszczone.

Prace wykopaliskowe, prowadzone również przez polskich archeologów, odsłoniły m.in. nekropolę królewską obejmującą kilkadziesiąt niewielkich grobów i piramid z komorami podziemnymi, budowanych z piaskowca i cegły, o wysokości od 10 do 30 m, a także pozostałości kilku pałaców królewskich, wielką świątynię Amona i inne budowle sakralne (poświęcone m.in. Izydzie), zabudowę miejską oraz resztki pieców hutniczych.

W 2011 roku stanowisko archeologiczne na wyspie Meroe zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Meroe leży na wschodnim brzegu Nilu, ok. 6,4 km na północ od Kabūszīyah koło Szandi^[1] i ok. 220 km na północ od Chartumu, w północnej części dzisiejszego Sudanu^[2].

Od nazwy miasta Meroe nazwano region „Wyspa Meroe”, pomiędzy rzekami Nil i Atbara, którego obszar zajmuje obecnie region Butana^[3][4].

mjrwjwꜣt[5]

w hieroglifach

Obszar Meroe został zamieszkany ok. X w. p.n.e.^[2] a samo Meroe stało się jednym z głównych ośrodków władzy królestwa Kusz od VIII wieku p.n.e. do IV wieku n.e. Od IV w. p.n.e.^[3] Meroe było stolicą królestwa po przeniesieniu z wcześniejszej stolicy Napaty^[3], która została zajęta przez faraona Psametycha II ok. 590 r. p.n.e.^[1]

Lokalizacja Meroe dalej na południe, pomiędzy VI a V kataraktą na Nilu, na terenach zasobnych w rudy żelaza i heban była sprzyjająca w przypadku wojny z Egiptem^[6]. Meroe stało się ważnym ośrodkiem produkcji żelaza, wyrobu broni i narzędzi rolniczych^[2][6]. Narzędzia żelazne przyczyniły się do rozwoju rolnictwa – w regionie Meroe uprawiano proso i sorgo, a także hodowano bydło^[6]. Nadwyżki eksportowano, korzystając z dogodnej lokalizacji miasta na szlaku do Egiptu i nad Morze Czerwone^[6]. Meroe handlowało również piórami strusimi, złotem, kością słoniową, hebanem i skórami lampartów^[6]. Meroe stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym i handlowym^[6]. W okresie swojej największej świetności mogło liczyć 20–25 tys. mieszkańców^[4].

Od III w. p.n.e. w Meroe chowano władców królestwa^[3]. Jako pierwszy z władców spoczął w Meroe król Arakamani^[2][7].

O mieście wspomina w V w. p.n.e. grecki historyk Herodot – jest to pierwsza pisemna wzmianka o Meroe^[2][4].

Znaczenie miasta zmalało w okresie inwazji rzymskiej, a jego upadek przypieczętowało podbicie w połowie IV wiek n.e. przez Ezana, władcę królestwa Aksum^[8]. Ostatecznie Meroe zostało porzucone zanim dotarło tu chrześcijaństwo w drugiej połowie VI wieku^[2].

Meroe znalazło się w obszarze zainteresowań podróżników europejskich w początkach XVIII wieku^[2]. W 1772 roku podróżujący w regionie szkocki podróżnik i pisarz James Bruce (1730–1794) zasugerował, że ruiny w Begrawiji to pozostałości po starożytnym Meroe^[2][9]. Bruce znalazł tu fragmenty piedestałów i obelisku z hieroglifami^[9].

Szwajcarski podróżnik i badacz Egiptu Johann Ludwig Burckhardt (1784–1817) dotarł do ruin w okolicach Szandi w 1814 roku, ale nie przypisał im większego znaczenia^[2][9].

Kilka lat później ruiny opisali francuscy podróżnicy Frédéric Cailliaud (1787–1869) i Linant de Bellefonds (1799–1883)^[2]. Cailliaud sporządził mapę Meroe i dokonał pomiarów piramid, odkrył kolejne ruiny w Musawwarat es-Sufra i opisał ruiny świątyń w Naqa^[9]. Wyniki swoich badań opublikował w latach 1826–1828 w książce Voyage á Meroë^[9].

W 1834 roku wiele piramid zostało zniszczonych podczas poszukiwań skarbów przez włoskiego poszukiwacza skarbów Giuseppe Ferliniego (1797–1870)^[2], który dokonał otwarcia wielu grobowców, w których znalazł biżuterię meroicką^[9].

Pierwsze prace badawcze w Meroe zostały przeprowadzone przez Królewską Ekspedycję Pruską prowadzoną przez niemieckiego egiptologa Karla Richarda Lepsiusa (1810–1884) w latach 1842–1844^[2]. Zespół Lepsiusa sporządził m.in. plany piramid i kopie inskrypcji na ścianach budowli^[9].

Pierwsze prace archeologiczne przeprowadzono w Meroe w 1902 roku, kiedy to odkryto ulice i gmachy miasta^[1]. Wykopaliska prowadzone przez brytyjskiego archeologa Johna Garstanga (1876–1956) w latach 1910–1914 potwierdziły tezę Bruce’a o odnalezieniu starożytnego Meroe^[2]. W latach 20. XX wieku amerykański archeolog George Andrew Reisner (1867–1942) odkrył pozostałości po trzech piramidach^[2].

Po latach przerwy, w latach 60. XX wieku zespoły Uniwersytetu w Chartumie i Uniwersytetu w Calgary wznowiły wykopaliska i odkryły kolejne części starożytnego miasta^[2]. W latach 1992–1993 prace prowadzili naukowcy z Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie^[2]. Prowadzone w XXI wieku badania archeologiczne i prace konserwatorskie w Meroe mają charakter międzynarodowy i realizowane są przede wszystkim w ramach programu Misji Katarskiej na Rzecz Piramid w Sudanie (ang.  Qatari Mission for the Pyramids of Sudan, QMPS), której celem jest m.in. zbadanie stu piramid w nekropolii królewskiej w Meroe^[10][11].

Prace wykopaliskowe prowadzone są również przez polskich archeologów, którzy m.in. od 2004 współpracują z Misją Royal Ontario Museum i Uniwersytetem w Chartumie, a w latach 2006–2007 współpracowali z Misją Deutsches Archäologisches Institut^[12].

W 2011 roku stanowisko archeologiczne na wyspie Meroe zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[3]. Stanowisko obejmuje trzy obszary wykopalisk: samo miasto i nekropolię oraz dwa sąsiadujące z nim osiedla i ośrodki religijne w Musawwarat es-Sufra i Naqa^[3]. Stanowisko obejmuje najlepiej zachowane pozostałości architektury z okresu królestwa Kusz: piramid, świątyń, pałaców oraz budynków mieszkalnych i gospodarczych z okresu od VIII wieku p.n.e. do IV wieku n.e.^[3]

Prace wykopaliskowe odsłoniły m.in. nekropolę królewską obejmującą kilkadziesiąt niewielkich grobów i piramid z komorami podziemnymi, budowanych z piaskowca, o wysokości od 10 do 30 m, a także pozostałości kilku pałaców królewskich, wielką świątynię Amona i inne budowle sakralne (poświęcone m.in. Izydzie), zabudowę miejską oraz resztki pieców hutniczych.

• mury miejskie – wzniesione z kamiennych bloków skalnych bez użycia spoiwa otaczają nieregularny, trapezoidalny obszar (295–365 m długości i 195 m szerokości), który nazwano Miastem Królewskim^[2]. Same mury stoją jeszcze miejscami, wznosząc się na wysokość 3,5 m^[2]. Ich grubość waha się od 3,5 do 5,5 m na północy i 3,6–4,6 m na zachodzie^[2]. Mury datowane są na III–II wiek p.n.e.^[2]

• wielka świątynia Amona – wzniesiona z cegieł i błota po wschodniej stronie Miasta Królewskiego, druga co do wielkości w królestwie Kusz, skierowana przodem w stronę pustyni, orientowana na osi wschód-zachód^[2].

• „łaźnie królewskie” – eksedra i kwadratowy zbiornik wodny o głębokości 2 m w obrębie Miasta Królewskiego wypełniający się wodą podczas wylewów wód Nilu^[2]. Do zbiornika prowadzą schody, a po jego południowej stronie znajduje się sześć rynien doprowadzających wodę z akweduktu^[2]. Ścianę południową, wystającą 1 m nad brzegi zbiornika, zdobią kamienne przedstawienia lwów i byków, malowidła dwóch węży i słonia oraz trzy wolnostojące posągi^[2].

• nekropola południowa – nekropola z 200 grobami, wśród nich znajduje się kilka mastab i piramid^[4].

• nekropola zachodnia – nekropola z 500 grobami, wśród nich kilka piramid; chowani tu byli m.in. członkowie rodzin królewskich^[4].

• nekropola północna – nekropola królewska z 44 piramidami, które formą przypominają piramidy egipskich dygnitarzy wznoszone w okresie Nowego Państwa na południe od Asuanu^[2]. 41 piramid to groby królewskie^[13]. Piramidy wznoszone na kwadracie o boku od 4,5 do 17,5 m i ścianach o nachyleniu od 60° do 73°^[2]. Budowle początkowo powstawały z piaskowca a później z cegły, wszystkie były pokryte zaprawą wapienną i pomalowane^[2]. Po wschodniej stronie do piramid przylegały kaplice pogrzebowe z 1–3 pomieszczeniami, często bogato zdobionymi reliefami przedstawiającymi władcę na tronie^[2]. Do grobowców pod piramidami prowadzą wąskie, strome schody^[2]. Zmarłym do grobu wkładano kosztowności, jednak do tej pory zachowała się jedynie biżuteria zrabowana w 1834 roku przez Ferliniego – uważa się, że wyposażenie pozostałych grobów zostało skradzione wcześniej^[2].

Obiekt	Nazwa[a][14][13]	Numer wg Lepsiusa[15]	Właściciel	Długość boku podstawy piramidy[b]	Uwagi
	Beg N1	20	Królowa Amanitore
	Beg N2	19	Król Amanichabale	11,72 m
	Beg N3	18	Królowa	9,10 m
	Beg N4	17	Król Amanitecha	13,68 m
	Beg N5	16	Arikancharora	8,98 m	Królewicz lub generał
	Beg N6	15	Królowa Amaniszacheto	17,68 m	Zniszczona przez włoskiego poszukiwacza skarbów Giuseppe Ferliniego
	Beg N7	14	Król Arqamani	17,16 m
	Beg N8	13	Król	18,50 m	W komorze grobowej znajduje się kamienny postument, na którym leżało ciało lub sarkofag. Postument jest bogato zdobiony reliefami przedstawiającymi bogów.
	Beg N9	12	Tabirka	12,59 m	Piramida przypisywana jest Adikhalamani.
	Beg N10	11	Król	14,26
	Beg N11	10	Królowa Szanakdakheto	19,29 m	Górna część sarkofagu przedstawia Ozyrysa pomiędzy Izydą i Neftydą.
	Beg N12	9	Król	18,75 m
	Beg N13	8	Król Naqyrjinsan...	18,35 m
	Beg N14	7	Król	8,85 m	Piramidy przypisywana jest Arakachatani.
	Beg N15	6	Król	6,20 m
	Beg N16	37	Król Aryesebokhe	4,74 m	Na miejscu znaleziono również stele z inskrypcją Schesepankhenamen Setepenre
	Beg N17	38	Król Amanitenmomide	8,75 m
	Beg N18	39	Król Amanikhataszan	7,80 m
	Beg N19	31	Król Tarekeniwal	7,29 m
	Beg N20	3	Król Ka-nacht...	18,75 m
	Beg N21	2	Król	12,72 m
	Beg N22	1	Król Natakamani	8,92 m	Piramida stoi z dala od centrum nekropoli.
	Beg N23		Nieznany
	Beg N24	22	Nieznany	6,28 m
	Beg N25	23	Król	7,12 m	Zachowane jedynie wejście do komory grobowej.
	Beg N26	25	Królowa	6,30 m
	Beg N27	26	Nieznany	6,60 m	Piramida z cegły.
	Beg N28	27	Król Teqorideamani	7,10 m
	Beg N29	28	Król Takideamani	7,20 m
	Beg N30	29	Król Aritenyesebokhe	7,30 m
	Beg N31		Królowa
	Beg N32	32	Nieznany	4,50 m
	Beg N33		Nieznany
	Beg N34	30, 33 lub 34?	Król	8,30 m
	Beg N35	35	Aretnide
	Beg N36	36	Nieznany	6,34 m
	Beg N37	24b?	Nieznany	5,20 m
	Beg N38	24	Król	5,60 m	Piramida z cegły.
	Beg N39		Nieznany.		Piramida z cegły.
	Beg N40	40	Nieznany	4,97 m	Piramida z cegły.
	Beg N41	41	Nieznany	5,30 m	Piramida z cegły.
	Beg N51	21	Nieznany
	Beg N53		Królowa A...pnayka		Nad piramidą wzniesiono piramidy N5 i N6.
	Beg N56		Nieznany

Zobacz multimedia związane z tematem: piramidy w Meroe

Inne kuszyckie kompleksy piramid:

• el-Kurru
• Nuri

• Polskie Radio: Skarby, pustynie i zniewalający urok Sudanu – Prof. Bogdan Żurawski opowiada o pracy archeologa w Sudanie (Skarbiec Nauki Polskiej/Trójka). 2015-10-30. [dostęp 2016-07-03]. (pol.).