Mitologia arabska – wierzenia Arabów w okresie poprzedzającym pojawienie się i ekspansję islamu, mające charakter politeistyczny. Bogowie i boginie arabscy, w tym Hubal i boginie Al-Lat, Al-Uzza i Manat, czczono w lokalnych sanktuariach, takich jak Kaaba w Mekce. Dotychczas zaproponowano różne teorie dotyczące roli Allaha w religii mekkańskiej[1][2][3][4][5]. Wiele opisów fizycznych dotyczących przedmuzułmańskich bogów odnosiło się do posągów (zwanych asnam[6]), szczególnie obok Kaaby, o której mówiono, że zawierała ich nawet 360[7].
Zarys ogólny i źródła
[edytuj | edytuj kod]Do ok. IV w. niemal wszyscy Arabowie praktykowali politeizm[8]. Choć pojawiły się znaczące mniejszości żydowskie i chrześcijańskie, wielobóstwo pozostawało dominującym wyznacznikiem systemu religijnego przedislamskiej Arabii[1][9]. Wierzenia i praktyki religijne nomadycznych Beduinów różniły się od wierzeń mieszkańców miast takich jak Mekka. Uważa się, że systemy wierzeń i praktyki religijne nomadów obejmowały fetyszyzm, totemizm i kult śmierci, ale przede wszystkim były związane z codziennymi troskami i problemami, a także nie poruszały głębszych zagadnień filozoficznych, jak na przykład życie po śmierci. Uważa się, że Arabowie osiedleni w ośrodkach miejskich wierzyli w bardziej złożony panteon bóstw[10]. Podczas gdy Mekkańczycy i inni mieszkańcy Hidżazu czcili swoich bogów w stałych sanktuariach położonych w miastach i oazach, Beduini praktykowali swoją religię w trakcie podróży[11].
Współczesne źródła informacji o przedmuzułmańskim panteonie obejmują niewielką liczbę inskrypcji i rzeźb[9], pozostałości kamiennych idoli kultowych, odwołania w poezji przedmuzułmańskiego poety arabskiego Zuhayra bin Abi Sulmiego i przedislamskie imiona[12]. Niemniej jednak dane są ograniczone[9] i choć badacze twierdzą, że dominujące tradycje przedislamskiej Arabii były politeistyczne, nie ma ustalonego konsensusu co do charakteru przedislamskiego politeizmu. Według F.E. Petersa „jak się wydaje, jedną z charakterystycznych cech pogaństwa arabskiego jest brak mitologii, narracji, które mogłyby służyć wyjaśnieniu pochodzenia lub historii bogów”[13].
Większość istniejących informacji o Mekce w okresie powstania islamu i czasów wcześniejszych pochodzi z samego tekstu Koranu oraz późniejszych muzułmańskich źródeł, takich jak literatura biograficzna dotycząca życia Muhammada czy VIII-wieczna Księga Idoli[14]. Inne źródła są na tyle fragmentaryczne i wyspecjalizowane, że opisanie niebudzącej wątpliwości historii tego okresu opierając się na nich samych jest niemożliwe[15]. Niektórzy uczeni uważają, że biografie Mahometa nie są niezależne od Koranu, lecz zostały sfabrykowane w celu wyjaśnienia tekstów Koranu. Istnieją dowody na poparcie twierdzenia, że niektóre treści z biografii mahometańskich są wątpliwej jakości, ale istnieją również dowody na ich pochodzenie niezależnie od Koranu[16]. Problem stanowi fakt, że najwcześniejsze muzułmańskie dzieła historyczne, w tym biografie Mahometa, powstały w formie ostatecznej już po upływie ponad wieku od rozpoczęcia ery islamskiej. Niektóre z tych prac opierały się na zaginionych wcześniej tekstach, które z kolei przekazywały płynną tradycję ustną[15]. Uczeni nie zgadzają się co do okresu, w którym owe ustne tradycje zaczęto systematycznie gromadzić i zapisywać, a także w dużej mierze nie zgadzają się co do oceny historycznej wiarygodności dostępnych tekstów[16][17][18].
Allah
[edytuj | edytuj kod]Niektórzy badacze twierdzą, że w przedislamskiej Arabii, w tym w Mekce, Allah uważany był za bóstwo, być może za stwórcę lub najwyższe bóstwo w politeistycznym panteonie[19]. Słowo Allah (z arabskiego al-ilah oznaczającego „bóg”[20]) mogło być częściej używane jako tytuł niż jako imię[2][3][4][21][22]. Pojęcie Allaha mogło być niejasne w religii mekkańskiej[22][23]. Zgodnie z tekstami islamskimi, Mekkańczycy i ich sąsiedzi uważali, że boginie Al-lāt, Al-'Uzzá i Manāt były córkami Allaha[1][2][3][24].
Regionalne warianty słowa Allah występują zarówno w pogańskich, jak i chrześcijańskich tekstach przedmuzułmańskich[5][25]. Imieniem ojca Mahometa było 'Abd-Allāh, co oznacza „sługę Allaha”[23].
Al-Lat, Al-Uzza i Manat
[edytuj | edytuj kod]Al-Lat, Al-'Uzzá i Manat były powszechnie używanymi nazwami używanymi w odniesieniu do wielu bogiń w całej Arabii[2][26][27][28][29][30][31]. Zdaniem G. R. Hawtinga współcześni uczeni często wiążą imiona arabskich bogini Al-lāt, Al-'Uzzy i Manāt z kultami astralnymi, a zwłaszcza Wenus, czerpiąc z dowodów zewnętrznych wobec tradycji muzułmańskiej, a także nawiązujących do Syrii, Mezopotamii i Półwyspu Synaj[32].
Istnieją dwie etymologie imienia al-lāt. Etymologia najlepiej odzwierciedlająca arabską tradycję leksykograficzną wywodzi imię z czasownika latta (mieszać lub ugniatać mąkę jęczmienną). Jest to również związane z „idolem zazdrości” wzniesionym w Świątyni Jerozolimskiej według Księgi Ezechiela, pod którym mąkę jęczmienną złożył w ofierze mąż podejrzewający swoją żonę o niewierność. Z Księgi Idolów al-Kalbiego można wywnioskować, że podobny rytuał był praktykowany pod posągiem Al-lāt w Mekce. Druga etymologia, będąca bardziej zgodna z tradycjami semickimi w ogólności przyjmuje, że Al-lāt jest kobiecą formą Allaha[33]. Słowo al-Lat było używane jako nazwa i tytuł dla wielu przedislamskich bogini Arabii i było używane zarówno wobec żony Allaha, jak i córki w zależności od regionu. Było używane w roli tytułu wobec bogini Aszery i Athirat[34][35][36]. Słowo to jest pokrewne do Elat, będącego imieniem żony semickiego bóstwa El[37]. Al-'Uzzá była w międzyczasie związana z mezopotamskimi boginiami Nanai, Inanna oraz Isztar[35]. Manat była najprawdopodobniej związana z grecką boginią Nemezis. Podobny wyraz Menītu/Menūtu był używany jako tytuł dla Isztar[38][39].
Mekka
[edytuj | edytuj kod]Al-Kaba
[edytuj | edytuj kod]Kaaba, której otoczenie uważano za święte (haram), stała się narodowym sanktuarium pod pieczą Kurajszytów, naczelnego plemienia Mekki, co uczyniło z Hidżazu najważniejszy obszar religijny w północnej Arabii[40]. Jego rola została ugruntowana przez konfrontację z chrześcijańskim królem Abrahą, który w połowie VI wieku kontrolował z Jemenu dużą część Arabii. Abraha po wybudowaniu kościoła w Sanie chciał uczynić to miasto centrum pielgrzymkowym, jednak Kaaba stanowiła wyzwanie wobec tej koncepcji. Abraha znalazł pretekst, przedstawiony w różnych źródłach zamiennie jako zanieczyszczenie kościoła przez plemię pokrewne Mekkankom lub jako atak grupy Mekkan na wnuka Abraha w Nadżranie. Porażka jego wojsk, zebranych w celu podboju Mekki, jest przytaczana z nadprzyrodzonymi szczegółami przez tradycję islamu, a także jest wzmiankowana przez Koran i poezję przedislamską. Po bitwie, prawdopodobnie mającej miejsce około roku 565, Kurajszyci stali się dominującą siłą w zachodniej Arabii, według źródeł islamskich otrzymując tytuł „ludu bożego” (ahl Allah) i utworzyli stowarzyszenie kultowe ḥums, zrzeszające członków wielu plemion w zachodniej Arabii wokół Kaaby[41].
Zgodnie z tradycją, Kaaba była sześcienną, pierwotnie niezadaszoną konstrukcją, w której znajdował się Czarny Kamień czczony jako fetysz[40]. Sanktuarium było poświęcone Hubalowi (arab. هبل), który według niektórych źródeł był czczony jako największy spośród 360 bóstw, których wyobrażenia stały wokół Kaaby, i które prawdopodobnie reprezentowały poszczególne dni roku[7]. Ibn Ishak i Ibn Al-Kalbi relacjonują, że posąg Hubala wykonany z kamienia szlachetnego dostał się w posiadanie Kurajszytów ze złamaną prawą ręką, zaś Kurajszyci wykonali zastępczą rękę ze złota[42]. Wróżbiarz dokonywał wróżenia w świątyni, rysując strzały rytualne[40], a także dokonując przysiąg i ofiar mających zapewnić sukces. Zdaniem Marshalla Hodgsona stosunki z bóstwami i fetyszami w Mekce przedislamskiej opierały się głównie na negocjacjach, w ramach których oczekiwano przychylności w zamian za ofiary. Bóstwo lub wyrocznia niespełniające pokładanych oczekiwań czasami spotkały się z gniewem[43].
Allah i Hubal
[edytuj | edytuj kod]Przedstawiono różne teorie dotyczące roli Allaha w religii mekkańskiej. Zgodnie z hipotezą nawiązującą do Juliusa Wellhausena, Allah (najwyższe bóstwo plemiennej federacji skupionej wokół Kurajszytów) był tytułem uświęcającym najwyższość Hubala (najwyższego boga Kurajszytów) ponad innymi bóstwami. Istnieją jednakże dowody wskazujące, że Allah i Hubal stanowią dwóch różnych bogów. Zgodnie z tą hipotezą, Kaaba została najpierw poświęcona najwyższemu bóstwu o imieniu Allah, a następnie gościła panteon Kurajszytów po podbiciu przez nich Mekki, na około wiek przed czasami Mahometa. Niektóre inskrypcje zdają się wskazywać na użycie Allaha jako imienia bóstwa politeistycznego wieki wcześniej, lecz nie wiadomo nic dokładnego na temat takiego wykorzystania[5]. Niektórzy uczeni zasugerowali, że Allah mógł reprezentować dalekiego boga-stwórcę, który stopniowo tracił na znaczeniu na rzecz bardziej wyspecjalizowanych bóstw lokalnych[4]. Nie ma zgody co do tego, czy Allah odgrywał poważniejszą rolę w mekkańskim kulcie religijnym[1][20]. Nie jest znana także żadna ikoniczna reprezentacja Allaha[20][44].
Boginie
[edytuj | edytuj kod]Trzy główne boginie religii Mekkańczyków to Al-lāt, Al-'Uzzá i Manāt, określane córkami Allaha[1][2][3][24]. Tymczasem według Egertona Sykesa Al-lāt była kobiecym wcieleniem Allaha, z kolei Uzza była imieniem nadanym przez Banu Ghatafana planecie Wenus[45].
Allāt (arabski: اللات) lub Al-lāt była czczona na starożytnym Bliskim Wschodzie z różnymi związkami[46]. Herodot w VI wieku p.n.e. rozpoznał Alilat (grecki: Ἀλιλάτ[47]) jako arabską nazwę Afrodyty (oraz, w innym fragmencie, Uranii[48]), co jest mocnym dowodem kultu Allāt w Arabii w tamtym okresie[49]. Według Księgi Idolów, jej posąg oraz sanktuarium stały w At-Ta’if[50]. Al-'Uzzá (arab. العزى), „Wszechpotężna”, była boginią płodności[51] lub też boginią miłości[52]. Jej główne sanktuarium znajdowało się w Nakhla, oddalonym od Mekki o dzień podróży[53][54][55]. Manāt (arab. مناة) była boginią losu. Według Księgi Idolów, posąg Manat został wzniesiony nad brzegiem morza, między Medyną a Mekką. Mieszkańcy kilku regionów czcili Manat, składając pod jej posągiem ofiary, a niektóre pielgrzymki nie mogły zostać uznane za w pełni ukończone, dopóki nie odwiedziły Manāt i nie pokłoniły się przed jej wizerunkiem[50].
Inni bogowie
[edytuj | edytuj kod]Manaf (arab. مناف) był kolejnym bogiem mekkańskim; jego idol był głaskany przez kobiety. Kobietom w trakcie menstruacji nie wolno było zbliżać się do jego posągu. Mekkanie zwykli nazywać swoje dzieci Abd Manaf. Prapradziadek Mahometa nosił imię Abd Manaf; oznacza ono „sługa Manaf”[56][57][58]. Przez niektórych uczonych jest uważany za boga słońca[59].
Panteon Kurajszytów nie był identyczny z panteonami plemion, które weszły z nimi w różne związki kultowe i handlowe, a zwłaszcza z tymi z humów[60][61]. Christian Julien Robin twierdzi, że pierwszy był skomponowany głównie z bóstw czczonych w sanktuarium mekkańskim, w tym Hubala i Manaf, podczas gdy panteon stowarzyszeń był nań nałożyny, a główne jego bóstwa obejmowały trzy boginie, które nie miały żadnych posągów ani sanktuariów w tym mieście[60].
Beduini
[edytuj | edytuj kod]Beduini zostali włączeni do mekkańskich praktyk rytualnych, gdy odwiedzili oni miasta Hidżazu w przeciągu czterech miesięcy „świętego rozejmu”, z których pierwsze trzy były poświęcone religijnym obrządkom, zaś czwarty przeznaczono na handel[40]. Alan Jones wywodzi z poezji beduińskiej, że bogowie, nawet Allah, byli mniej ważni dla Beduinów od Doli. Wydaje się, że mniej polegali na rytuałach i pielgrzymkach w roli środków zjednujących Dolę, lecz korzystali z wróżbiarstwa i wieszczów (kahinów)[62]. Beduini traktowali niektóre drzewa, studnie, jaskinie i kamienie jako przedmioty uświęcone, jako fetysze lub jako środki kontaktu z bóstwami[63]. Stworzyli sanktuaria, w których ludzie mogli oddawać cześć fetyszom[64].
Beduini posiadali kodeks honorowy, o którym Fazlur Rahman Malik twierdzi, że można go potraktować jako ich etykę religijną. Kodeks ów obejmował zagadnienia takie, jak kobiety, odwaga, gościnność, honorowanie obietnic i paktów, a także zemsta. Beduini wierzyli, że duch osoby zmarłej nawoływał z grobu, dopóki nie zadośćuczyniono jego pragnieniu krwi. Praktyki takie, jak zabijanie żeńskich niemowląt były często traktowane jako posiadające sankcje religijne[64]. Liczne wzmianki w Koranie o dżinnach oraz świadectwa zarówno literatury przedislamskiej jak i islamskiej wskazują, że wiara w duchy posiadała istotne znaczenie w przedmuzułmańskiej religii Beduinów. Istnieją jednakże dowody na to, że słowo jinn pochodzi z języka aramejskiego, w którym było używane przez chrześcijan do określania pogańskich bogów umniejszonych do statusu demonów i zostało wprowadzone do folkloru arabskiego dopiero w późnej erze przedislamskiej. Julius Wellhausen zauważył, że takie duchy uważano za mieszkańców pustych, obskurnych i ciemnych miejsc oraz że bano się ich. Miano się przed nimi chronić, lecz nie stanowiły rzeczywistych adresatów kultu[65].
Doświadczenia religijne Beduinów obejmowały również lokalny kult przodków. Zmarli nie byli uważani za potężnych, lecz raczej jako pozbawionych ochrony i potrzebujących miłości żyjących jako kontynuacji pozagrobowych zobowiązań społecznych. Jedynie wybrani przodkowie, zwłaszcza bohaterowie, od których plemiona wywodziły swoje imiona, wydają się być podmiotami prawdziwej czci[65].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Jonathan Porter Berkey: The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600-1800. Cambridge University Press, 2003, s. 42. ISBN 978-0-521-58813-3.
- ↑ a b c d e Neal Robinson: Islam: A Concise Introduction. Routledge, 5 November 2013, s. 75. ISBN 978-1-136-81773-1.
- ↑ a b c d Francis E. Peters: Muhammad and the Origins of Islam. SUNY Press, 1994, s. 110. ISBN 978-0-7914-1875-8.
- ↑ a b c Daniel C. Peterson: Muhammad, Prophet of God. Wm. B. Eerdmans Publishing, 26 February 2007, s. 21. ISBN 978-0-8028-0754-0.
- ↑ a b c Christian Julien Robin: Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA, 2012, s. 304–305.
- ↑ Piwiński 1989 ↓, s. 22.
- ↑ a b Karen Armstrong: Islam: A Short History. 2000, s. 11. ISBN 0-8129-6618-X.
- ↑ Robert G. Hoyland: Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the Coming of Islam. Routledge, 11 September 2002, s. 139. ISBN 978-1-134-64634-0.
- ↑ a b c David Nicolle: The Great Islamic Conquests AD 632-750. Osprey Publishing, 20 June 2012, s. 19. ISBN 978-1-78096-998-5.
- ↑ Reza Aslan: No God But God: The Origins, Evolution and Future of Islam. Random House, 2 December 2008, s. 6. ISBN 978-1-4070-0928-5.
- ↑ Francis E. Peters: Muhammad and the Origins of Islam. SUNY Press, 1994, s. 105. ISBN 978-0-7914-1875-8.
- ↑ William E. Phipps: Muhammad and Jesus: A Comparison of the Prophets and Their Teachings. A&C Black, 1 September 1999, s. 21. ISBN 978-0-8264-1207-2.
- ↑ Francis E. Peters: Islam, a Guide for Jews and Christians. Princeton University Press, 2003, s. 45. ISBN 0-691-11553-2.
- ↑ Francis E. Peters: Mecca: A Literary History of the Muslim Holy Land. Princeton University Press, 1994, s. 5–7. ISBN 0-691-03267-X.
- ↑ a b R. Stephen Humphreys: Islamic History: A Framework for Inquiry. Princeton University Press, 1991, s. 69–71.
- ↑ a b The historical context. W: Fred M. Donner: The Cambridge Companion to the Qur'ān. Jane Dammen McAuliffe (red.). Cambridge University Press, 2006, s. 33-34. ISBN 978-0-521-53934-0.
- ↑ R. Stephen Humphreys: Islamic History: A Framework for Inquiry. Princeton University Press, 1991, s. 86–87.
- ↑ James E. Lindsay: Daily Life in the Medieval Islamic World. Greenwood Publishing Group, 2005, s. 7.
- ↑ „Allah.” Encyclopedia of Islam, edited by Juan E. Campo. 2009.
- ↑ a b c Francis E. Peters: Muhammad and the Origins of Islam. SUNY Press, 1994, s. 107. ISBN 978-0-7914-1875-8.
- ↑ Zeki Saritopak, Allah, The Qu'ran: An Encyclopedia, ed. by Oliver Leaman, p. 34
- ↑ a b L. Gardet, Allah, Encyclopaedia of Islam, Hamilton A.R. Gibb (red.)
- ↑ a b Gerhard Böwering, God and his Attributes, Encyclopedia of the Qur'an, ed. by Jane Dammen McAuliffe
- ↑ a b Daniel C. Peterson: Muhammad, Prophet of God. Wm. B. Eerdmans Publishing, 26 February 2007, s. 46. ISBN 978-0-8028-0754-0.
- ↑ Philip Khouri Hitti: History of the Arabs. Palgrave Macmillan, 1970, s. 100-101.
- ↑ Jane Taylor: Petra and the Lost Kingdom of the Nabataeans. I.B. Tauris, 2001, s. 130, 131, 162. ISBN 978-1-86064-508-2.
- ↑ John Healey: The Religion of the Nabataeans: A Conspectus. Brill, 2001, s. 110, 153. ISBN 978-90-04-10754-0.
- ↑ Hoyland, 2001, s. 63.
- ↑ Jane Taylor: Petra and the Lost Kingdom of the Nabataeans. I.B. Tauris, 2001, s. 131, 133, 217. ISBN 978-1-86064-508-2.
- ↑ Robert G. Hoyland: Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the Coming of Islam. Routledge, 11 September 2002, s. 142–144. ISBN 978-1-134-64634-0.
- ↑ Richard M. Frank, James Edward Montgomery: Arabic Theology, Arabic Philosophy: From the Many to the One. Peeters Publishers, 2007, s. 89. ISBN 978-90-429-1778-1.
- ↑ G.R. Hawting: The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge University Press, 1999-12-09, s. 142. ISBN 1-139-42635-4.
- ↑ T. Fahd: Encyclopaedia of Islam. P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs (editors). Wyd. 2. T. 5. Brill, 1986, s. 692.
- ↑ Patricia Monaghan: Encyclopedia of Goddesses and Heroines. New World Library, 2014, s. 30, 31. ISBN 978-1-608-68218-8.
- ↑ a b Linoln Taiz, Lee Taiz: Flora Unveiled: The Discovery and Denial of Sex in Plants. Oxford University Press, 7 December 2016, s. 387. ISBN 978-0-190-62773-7.
- ↑ David Leeming, Christopher Fee: The Goddess: Myths of the Great Mother. Reaktion Books, 1994, s. 76. ISBN 978-1-780-23538-7.
- ↑ Egerton Sykes, Patricia Turner: Encyclopedia of Ancient Deities. Routledge, 4 February 2014, s. 7, 8, 63.
- ↑ John F. Healey: The Religion of the Nabataeans: A Conspectus. BRILL, 2014, s. 135. ISBN 978-9-004-10754-0.
- ↑ Karel van der Toorn, Bob Becking, Pieter Willem van der Horst: Dictionary of Deities and Demons in the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing, 1999, s. 568. ISBN 978-0-802-82491-2.
- ↑ a b c d Zeitlin 2007 ↓, s. 33-34
- ↑ Christian Julien Robin: Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA, 2012, s. 286–287.
- ↑ Francis E. Peters: Muhammad and the Origins of Islam. SUNY Press, 1994, s. 108-109. ISBN 978-0-7914-1875-8.
- ↑ Zeitlin 2007 ↓, s. 30
- ↑ Zeitlin 2007 ↓, s. 33.
- ↑ Egerton Sykes, Patricia Turner: Encyclopedia of Ancient Deities. Routledge, 4 February 2014, s. 7, 8.
- ↑ Charles Russell Coulter, Patricia Turner: Encyclopedia of Ancient Deities. Routledge, Jul 4, 2013, s. 37.
- ↑ Herodotus: The Histories. Perseus Digital Library. 1.131.3
- ↑ Michel Mouton, Stephan G. Schmid: Men on the Rocks: The Formation of Nabataean Petra. Logos Verlag Berlin GmbH, 2014, s. 338.
- ↑ Zeitlin 2007 ↓, s. 44.
- ↑ a b Ibn al-Kalbi: Book of Idols. Princeton University Press, 2015.
- ↑ Martin Gilbert: In Ishmael's House: A History of Jews in Muslim Land. McClelland & Stewart, 2010, s. 8. ISBN 978-0-486-15056-7.
- ↑ David Leeming: Jealous Gods and Chosen People : The Mythology of the Middle East. Oxford University Press, Jan 15, 2004, s. 122.
- ↑ Cyril Glassé, Huston Smith: The New Encyclopedia of Islam. Rowman Altamira, 2003, s. 206.
- ↑ David Noel Freedman, Michael J. McClymond: The Rivers of Paradise: Moses, Buddha, Confucius, Jesus, and Muhammad as Religious Founders. William B. Eerdmans Publishing Company, 2000, s. 585. ISBN 978-0-8028-2957-3.
- ↑ John F. Healey, Venetia Porter: Studies on Arabia in Honour of G. Felix. Oxford University Press, 2003, s. 107. ISBN 978-0-19-851064-2.
- ↑ Ibn al-Kalbi (translated by Nabith Amin Faris): Book of Idols. Princeton University Press, 2015, s. 27, 28. ISBN 978-1-4008-7679-2.
- ↑ Michael Muhammad Knight: Journey to the End of Islam. Soft Skull Press, 2009, s. 280. ISBN 978-1-59376-246-9.
- ↑ Jan Knappert: The Encyclopaedia of Middle Eastern Mythology and Religion. Element, 1993, s. 195. ISBN 978-1-85230-427-0.
- ↑ Charles Russel Coulter, Patricia Turner: Encyclopaedia of Ancient Deities. Routledge, s. 305. ISBN 978-1-135-96390-3.
- ↑ a b Christian Julien Robin: Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA, 2012, s. 303–304.
- ↑ Francis E. Peters: Muhammad and the Origins of Islam. SUNY Press, 1994, s. 106.
- ↑ Zeitlin 2007 ↓, s. 29.
- ↑ Zeitlin 2007 ↓, s. 37.
- ↑ a b Denise Lardner Carmody, John Tully Carmody: In the Path of the Masters: Understanding the Spirituality of Buddha, Confucius, Jesus, and Muhammad. Routledge, 2015, s. 135. ISBN 978-1-317-46820-2.
- ↑ a b Zeitlin 2007 ↓, s. 59-60
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ryszard Piwiński: Mitologia Arabów. Ewa Szwagrzyk (red.). Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1989, seria: Mitologie świata. ISBN 83-221-0482-0.
- Irving M. Zeitlin: The Historical Muhammad. Polity, 2007-03-19. ISBN 978-0-7456-3999-4.