Formicidae[1] | |
Latreille, 1802 | |
Przedstawicielka kasty robotnic mrówek rudnic | |
Systematyka | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Typ | |
Podtyp | |
Gromada | |
Podgromada | |
Infragromada | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Podrząd | |
Infrarząd | |
Nadrodzina | |
Rodzina |
mrówkowate |
Mrówkowate (Formicidae) – rodzina owadów należąca do rzędu błonkówek, podrzędu trzonkówek. Bardzo rozpowszechnione, występują praktycznie pod każdą szerokością geograficzną, tworzą społeczności kastowe żyjące w gniazdach. Nazwy naukowe posiada 16 000 współcześnie występujących gatunków mrówek[2]; szacuje się jednak, że świat zamieszkuje 20 000 gatunków tych owadów[3]. W Polsce występują 103 gatunki[4].
Opis ogólny
[edytuj | edytuj kod]U mrówkowatych, podobnie jak u pszczołowatych, prócz samców i samic występuje również kasta robotnic, czyli samic o niedorozwiniętych narządach rozrodczych. U niektórych gatunków bywa nawet po kilka postaci robotnic. Robotnice opatrzone bardzo silnymi żuwaczkami i wielkimi głowami noszą nazwę żołnierzy. Niekiedy pomiędzy samicami rozwiniętymi płciowo a robotnicami właściwymi występują formy pośrednie. Samce i samice są prawie u wszystkich gatunków skrzydlate, robotnice zawsze bezskrzydłe.
Robotnica mrówki Pachycondyla verenae | |
---|---|
Oznaczenia:
1. flagellum – biczyk zakończony wierzchołkiem (apex) I – propodeum jest wrośnięty w tułów |
Głowa
[edytuj | edytuj kod]Głowa mrówek jest zawsze silnie rozwinięta, a wśród narządów gębowych specjalnie dobrze wykształcone są żuwaczki, będące głównym narządem aparatu gębowego. Oczy i przyoczka mogą być rozmaicie rozwinięte u poszczególnych gatunków, u robotnic ulegają niekiedy znacznemu uwstecznieniu. Czułki zawsze dobrze rozwinięte, najczęściej zgięte, biczykowate.
Odnóża
[edytuj | edytuj kod]Odnóża zgrubione, na przednich występują często specjalne haczyki do czyszczenia czułków i otworu gębowego.
Tułów i odwłok
[edytuj | edytuj kod]Tułów o pierścieniach ściśle z sobą zespolonych, a u robotnic nawet częściowo pozlewanych. Odwłok ruchomo zestawiony z tułowiem, dzięki przekształceniu jednego lub dwóch pierścieni w cienki stylik. Żądła zwykle brak, gruczoł jadowy dobrze wykształcony; jad zawiera zawsze mniejsze lub większe ilości kwasu mrówkowego. Pancerz chitynowy zwykle mocny, często o charakterystycznym dla poszczególnych gatunków urzeźbieniu, zwłaszcza na głowie i tułowiu. Ubarwienie przeważnie ciemne, czarne, brunatne lub żółte, rzadziej pstre.
Organizacja społeczna
[edytuj | edytuj kod]Mrówki tworzą złożone społeczności o wyraźnej strukturze hierarchicznej i ściśle przydzielonych obowiązkach. Robotnice mają do spełnienia funkcje usługowe. Budują gniazdo, bronią go, zbierają pożywienie, opiekują się potomstwem. Rolą samców jest zaplemnienie królowej; po tym giną. Zadaniem królowej jest składanie jaj, z których po przeobrażeniu powstają nowe mrówki, a także regulacja działania społeczności za pomocą feromonów. Mrówki żyją w zorganizowanej społeczności, w której każda z nich odgrywa przypisaną sobie rolę, przyczyniając się do właściwego funkcjonowania całego mrowiska. Setki tysięcy mrówek żyją w społeczności pod kopcem z nagromadzonych igieł sosnowych i resztek roślin. Cały czas pracując, mieszają one glebę, spulchniają ją i wzbogacają.
Gniazda
[edytuj | edytuj kod]Większość gatunków zamieszkuje zbudowane przez siebie gniazda, zwane powszechnie mrowiskami. Mogą one być bardzo zróżnicowane, niekiedy ten sam gatunek może budować różne typy mrowisk, zależnie od warunków środowiska, choć na ogół sposób budowania mrowisk jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków. Do częstych typów mrowisk należą gniazda podziemne, złożone z licznych komór i korytarzy, nad którymi pewne gatunki wznoszą jeszcze kopce naziemne (kopiec ochronny) z igliwia, patyczków i piasku, jak pospolita w polskich lasach mrówka rudnica. Bardzo wiele gatunków zakłada mrowiska w drewnie drzew żywych lub butwiejącym, przy czym ściany komór i korytarzy sporządzone są z przypominającej tekturę, przeżutej masy drzewnej; takie gniazda w starych pniach przy ziemi zakłada na przykład pospolita w Polsce mrówka hurtnica. Bardzo ciekawe są gniazda afrykańskich i indyjskich mrówek-tkaczy (m.in. z rodzaju Oecophylla): są one budowane w koronach drzew z liści połączonych przędzą wydzielaną przez larwy tych mrówek; przy budowie takiego gniazda robotnice trzymają larwy w żuwaczkach i posługują się nimi jak czółenkami tkackimi. Niektóre gatunki nie budują własnych mrowisk, lecz mieszkają w mrowiskach innych gatunków jako pasożyty. Są też mrówki niemające w ogóle stałych mrowisk, zakładające tylko gniazda czasowe, a większą część życia koczujące, jak na przykład niezwykle drapieżne amerykańskie mrówki koczujące z rodzaju Eciton. W mrowiskach żyją prócz mrówek jeszcze inne zwierzęta (myrmekofile), których tryb życia jest ściśle związany z mrówkami. Mrowiska mogą istnieć przez wiele lat.
Powstawanie nowych gniazd
[edytuj | edytuj kod]Świeżo zaplemnione królowe starają się zapewnić sobie korzystne warunki do wydania potomstwa. Zakładanie nowego społeczeństwa przez królową odbywa się na 2 sposoby: zależnie i niezależnie. Pierwszy typ, jeśli związany jest z czasowym pasożytnictwem, polega na tym, że wnika ona do społeczeństwa obcego gatunku (posiadając specjalne przystosowania do tłumienia agresji atakujących ją z początku mrówek) i zabija jego królową. Miejscowe robotnice odtąd opiekują się potomstwem obcej mrówki. W miarę jak wymierają, ich miejsce zajmuje gatunek pasożyta. W końcu gniazdo powraca do jednogatunkowości (choć z innym gatunkiem). Mrówki zakładające gniazda niezależnie, samodzielnie kopią w ziemi jamki (zalążki przyszłego gniazda) i opiekują się potomstwem do czasu wylęgnięcia pierwszych dorosłych robotnic.
Schemat tworzenia nowego gniazda ze względu na liczbę królowych rozpoczynających rozwój kolonii w mrowisku:
- Samodzielne zakładanie nowego gniazda:
- haplometroza – jedna królowa zakłada kolonię
- pleometroza – dwie lub więcej królowych zakłada kolonię
- Tworzenie nowego gniazda przez podział istniejącego:
Mieszkańcy gniazd
[edytuj | edytuj kod]Większość mieszkańców mrowiska stanowią robotnice, których liczba może dochodzić do kilkuset tysięcy. Prócz tego znajduje się w nim zazwyczaj kilka samic zapłodnionych (rzadziej jedna), znoszących jaja. Po przeistoczeniu się z poczwarek, młode samce i samice odbywają lot godowy, w czasie którego osobniki uskrzydlone obu płci unoszą się w powietrze i tam odbywają kopulację.
Kopulacja i rozwój larw
[edytuj | edytuj kod]Po kopulacji samce giną, a zapłodnione samice tracą skrzydła, zostają zabrane przez robotnice swego gatunku do jakiegoś istniejącego już mrowiska, lub zakładają nowe. W tym przypadku samica znosi kilkanaście jaj i sama hoduje z nich pierwsze robotnice, które następnie obejmują przypisane im czynności polegające przede wszystkim na budowie i utrzymywaniu w porządku gniazda, zdobywaniu pokarmu i opiece nad samicą znoszącą jaja i młodym pokoleniem. Larwy mrówek mają postać beznogich czerwi pokrytych drobnymi włoskami. Mają one gruczoły przędne i przed przepoczwarzeniem otaczają się kokonem. Takie spoczywające w kokonach poczwarki mrówek znane są pod nazwą mrówczych jaj. Robotnice nie tylko dostarczają pokarm czerwiom, ale również oczyszczają je i przenoszą z komory do komory lub wynoszą na powietrze, zależnie od zmian temperatury i wilgotności. W podobny sposób opiekują się jajami i poczwarkami.
Pożywienie
[edytuj | edytuj kod]Pożywienie mrówek to pokarm zarówno roślinny jak i zwierzęcy, na ogół z przewagą tego drugiego. Istnieją mrówki roślinożerne i wszystkożerne. Z punktu widzenia człowieka duża liczba gatunków mrówek to owady pożyteczne, ponieważ niszczą, zwłaszcza w lasach, larwy wielu gatunków szkodników. Mrówki południowoamerykańskie z rodzaju Atta i niektórych pokrewnych rodzajów żywią się grzybami rozwijającymi się w ich mrowiskach, na ciastowatej masie, przyrządzonej przez robotnice z przeżutych liści. Dla zdobycia potrzebnego na to materiału mrówki te odbywają stałe wyprawy na drzewa i krzewy, gdzie wycinają z liści żuwaczkami krążki dochodzące do 2 cm średnicy, które następnie przenoszą do gniazda.
Wykazane w Polsce gatunki mrówek[5][6][7]
[edytuj | edytuj kod]- Gładyszek mrowiskowy – Formicoxenus nitidulus
- Gmachówka cieśla (Gmachówka koniczek) – Camponotus herculeanus
- Gmachówka drzewotoczna – Camponotus ligniperda
- Gmachówka smolista – Camponotus piceus
- Hurtnica skalna – Lasius emerginatus
- Hurtnica podobna – Lasius alienus
- Hurtnica pospolita (Hurtnica czarna) – Lasius niger
- Hurtnica wstydliwa (trwożliwa) – Lasius brunneus
- Kartonówka zwyczajna (kartoniarka czarna) – Lasius fuliginosus
- Koczowniczka czarna – Tapinoma erraticum
- Mrówka amazonka – Polyergus rufescens
- Mrówka anatolijska – Lasius neglectus
- Mrówka ćmawa – Formica polyctena
- Mrówka faraona – Monomorium pharaonis
- Mrówka łąkowa (mrówka czarniawka) – Formica pratensis – pod ochroną
- Mrówka pniakowa – Formica truncorum – pod ochroną
- Mrówka pniowa – Camponotus fallax
- Mrówka północna – Formica aquilonia – pod ochroną
- mrówka Rogera – Hypoponera punctatissima
- Mrówka rudnica – Formica rufa
- Mrówka smętnica – Formica lugubris – pod ochroną
- Mrówka złodziejka – Solenopsis fugax
- Murawka darniowiec – Tetramorium caespitum
- Nadrzewnica czteroplamka (czterokropek) – (Dolichoderus quadripunctatus)
- Nieróbka czarniawa – Anergates atratulus
- Otrupka Westwooda – Stenamma debile
- Ozdobnica Forela – Formica foreli
- Ozdobnica mniejsza – Formica pressilabris
- Ozdobnica większa – Formica exsecta
- Pierwomrówka krasnolica – Formica rufibarbis
- Pierwomrówka łagodna – Formica fusca
- Pierwomrówka podziemna (pierwomrówka ziemna) – Formica cunicularia
- Pierwomrówka żwirowa – Formica cinerea
- Podziemnica cieniolubna (mrówka podziemnica) – Lasius umbratus
- Podziemnica południowa –Lasius meridionalis
- Podziemnica zwyczajna – Lasius flavus
- Sierpnica płowa – Strongylognathus testaceus
- Smuklica Gredlera – Leptothorax gredleri
- Smuklica Kuttera – Leptothorax kutteri
- Smuklica mchowa (wysmuklica mchowa) – Leptothorax muscorum
- Smuklica zwyczajna (wysmuklica zwyczajna) – Leptothorax acervorum
- Wścieklica dorodna – Manica rubida
- Wścieklica marszczysta – Myrmica rugulosa
- Wścieklica płatkorożna – Myrmica lobicornis
- Wścieklica podobna – Myrmica ruginodis
- Wścieklica Sabuleta (wścieklica uszatka) – Myrmica sabuleti
- Wścieklica Schencka – Myrmica schencki
- Wścieklica uszatka (wścieklica szorstka) – Myrmica scabrinodis
- Wścieklica zwyczajna – Myrmica rubra
- Wysmuklica białoskrzydła – Temnothorax albipennis
- Wysmuklica Nylandera – Temnothorax nylanderi
- Zbójnica krwista – Formica sanguinea
- Złośnica zwyczajna – Ponera coarctata
- Żniwiarka zwyczajna – Messor structor
Wykazane w Polsce gatunki mrówek bez polskiej nazwy[7]
[edytuj | edytuj kod]Inne mrówki posiadające polskie nazwy
[edytuj | edytuj kod](niewystępujące lub reliktowe, rzadko występujące w Polsce)
- Grzybiarka parasolowa Atta cephalotes
- Mrówka grzybiarka – Acromyrmex octospinosus
- Mrówka ogniowa – Solenopsis invicta
- Mrówka uralska – Formica uralensis (Ruzsky, 1895)
- Mrówka żniwiarka – Messor barbarus
- Namrówka Ravoux'a – Epimyrma ravouxi (André, 1896)
- Ozdobnica Forsslunda – Formica forsslundi (Lohmander, 1949)
- Wysmuklica białoskrzydła – Leptothorax albipennis (Curtis, 1854)
- Wysmuklica przerwana – Leptothorax interruptus (Schenck, 1852)
- Wysmuklica podobna – Leptothorax affinis (Mayr, 1855)
- Wysmuklica żałobna – Leptothorax sordidulus (Müller, 1923)
- Wysmuklica żółtonoga – Leptothorax nadigi (Kutter, 1925)
- Wysmuklica tarczowa – Leptothorax clypeatus (Mayr, 1853)
- Żniwiarka zwyczajna (żniwiarka śródziemnomorska) – Messor structor (Latreille, 1798)
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Podrodzina
[edytuj | edytuj kod]W obrębie rodziny mrówkowatych wyróżnia się podrodziny:
Plemię
[edytuj | edytuj kod]U mrówkowatych wyróżnia się następujące plemiona
Rodzaj
[edytuj | edytuj kod]Alfabetyczna lista rodzajów mrówek:
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Formicidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ UTHM Chancellor approves the naming of a new ant species found by UTHM researchers [online], UTHM News, 24 sierpnia 2018 [dostęp 2022-12-22] (ang.).
- ↑ Corey Binns , Why Ants Rule the World [online], livescience.com, 8 maja 2006 [dostęp 2022-12-22] (ang.).
- ↑ Wojciech Czechowski, Alexander Radchenko, Wiesława Czechowska, Kari Vepsäläinen: The ants of Poland with reference to the myrmecofauna of Europe. Warszawa: Natura optima dux Foundation, 2012. ISBN 978-83-930773-4-2.
- ↑ Красильников Владислав: Польша, Школа, муравьи и компания Ants of Poland. lasius.narod.ru. [dostęp 2015-06-25].
- ↑ Mrówki o polskich nazwach. formicopedia.org. [dostęp 2015-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-26)].
- ↑ a b Regional Taxon List - AntWiki. antwiki.org. [dostęp 2015-06-25].