Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

Budynek XVII-wiecznego Klasztoru, w którym od 1946 r. mieści się siedziba muzeum
Państwo	Polska
Miejscowość	Bydgoszcz
Adres	ul. Gdańska 4 85-006 Bydgoszcz
Data założenia	5 sierpnia 1923
Dyrektor	Wacław Kuczma
Położenie na mapie Polski Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
Położenie na mapie Bydgoszczy Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
53°07′28″N 18°00′10″E/53,124444 18,002778
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy – muzeum okręgowe w Bydgoszczy, założone w 1923 r.

Muzeum dziedziczy tradycje założonego w 1880 r. Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego, którego celem miało być prowadzenie badań naukowych dotyczących historii regionu oraz gromadzenie pamiątek historycznych^[1]. Zbiory lokowano na chórze poklasztornego kościoła Klarysek, a od 30 listopada 1890 r. były one udostępnione do zwiedzania. Opiekunem zbiorów do 1920 r. był bydgoszczanin, młody przyrodnik z praktyką muzealną Konrad Kothe. W maju 1919 r. w obliczu przejścia Bydgoszczy do odrodzonego państwa polskiego, o czym zdecydował Traktat wersalski, część zbiorów wywieziono do Berlina i zdeponowano w „Museum für Völkerkunde”^[1].

Po objęciu miasta przez władze polskie 20 stycznia 1920 r. podjęto starania w celu otwarcia Muzeum Miejskiego. Dla potrzeb placówki przeznaczono kamienicę w zachodniej pierzei Starego Rynku pod nr 2, sąsiadującą z kościołem pojezuickim^[a]. Otwarcie muzeum nastąpiło 5 sierpnia 1923 r., a jego pierwszym dyrektorem został ks. Jan Klein^[1].

Muzeum Miejskie początkowo nie posiadało bogatych zbiorów, były to przede wszystkim zabytki z zakresu archeologii, historii, numizmatyki i etnografii. Najbogatszy był dział archeologiczny liczący kilka tysięcy pozycji. Dział historyczny gromadził pamiątki historyczne z miasta i cechów rzemieślniczych, militaria oraz zbiory numizmatyczne. Konieczne było utworzenie działu sztuki polskiej obejmującego malarstwo, grafikę i rzeźbę. Na tym zadaniu skoncentrowali się dwaj pierwsi dyrektorzy muzeum: ks. Jan Klein (1923–1925) i Tadeusz Dobrowolski (1925–1927). Dla tworzącej się galerii zakupiono prace Teodora Axentowicza, Juliana Fałata, Józefa Pankiewicza, Jacka Malczewskiego i Wojciecha Weissa. Utworzono wówczas osobną kolekcję obrazów rodzimych artystów, np. Maksymiliana Antoniego Piotrowskiego^[2]. W 1929 r. Muzeum posiadało 195 obrazów i 28 rzeźb^[1]. Był to okres prosperity w działalności muzeum korzystającego z opieki prezydenta Bydgoszczy – Bernarda Śliwińskiego.

Od 1926 r. ograniczono działalność muzeum oraz uszczuplono zatrudnienie. Zarząd sprawowała Deputacja Muzealna, w której kierowniczą rolę spełniał radca Tadeusz Janicki, a kustoszem został Kazimierz Borucki^[1]. W 1928 r. zorganizowano wystawę obrazów bydgoskiego malarza Waltera Leistikowa. Kilkakrotnie prezentowano dzieła Leona Wyczółkowskiego mieszkającego w pobliskim Gościeradzu. Począwszy od 1932 r., gdy prezydentem miasta został Leon Barciszewski, działalność placówki ożywiła się. W 1933 r. zorganizowano wystawę z okazji 10-lecia muzeum, podczas której przedstawiono m.in. pamiątki z historii Bydgoszczy^[2].

W 1937 r. Muzeum otrzymało spuściznę artystyczną po zmarłym Leonie Wyczółkowskim, co znacznie wzbogaciło jego zbiory. Wśród darów znalazło się ok. 400 obrazów, grafiki, rysunki, a także pamiątki po Wyczółkowskim m.in. wyposażenie jego pracowni litograficznej. Równocześnie krakowski artysta Konstanty Laszczka ofiarował kolekcję rzeźb. Oba dary eksponowano w budynku byłego Internatu Kresowego przy ul. Chodkiewicza.

W końcu sierpnia 1939 r. zbiory Muzeum Miejskiego liczyły 6803 pozycje, z czego połowa przypadała na archeologię, 1900 na sztukę, 873 na numizmatykę, 210 – rzemiosło i pamiątki bydgoskie, 200 – etnografię (w tym afrykańską), 160 – medalierstwo oraz 150 – wojskowość^[1].

Obok gromadzenia zbiorów, Muzeum prowadziło działalność wystawienniczą. W latach 1923–1939 zorganizowano ok. 120 wystaw czasowych oraz prezentowano wystawę stałą, która z czasem przyjęła nazwę Galerii Miejskiej. Inną formą upowszechniania twórczości artystów miejscowych stał się „Salon Bydgoski” – doroczny przegląd osiągnięć artystycznych Bydgoszczy (od 1936). Z kierownictwem muzeum związana była również Rada Artystyczno-Kulturalna (od 1934), której zadaniem była koordynacja i opieka nad wszystkimi poczynaniami artystycznymi i kulturalnymi na terenie Bydgoszczy^[1]. W przededniu wybuchu II wojny światowej Muzeum bydgoskie było ważnym ośrodkiem plastycznym, siedzibą wielu towarzystw kulturalnych i artystycznych oraz miejscem spotkań twórców kultury^[2].

Tuż przed kampanią wrześniową zrealizowano akcję zabezpieczenia części muzealiów. Zlikwidowano filię muzeum przy ul. Chodkiewicza, przenosząc eksponaty do gmachu głównego przy Starym Rynku. Po objęciu Bydgoszczy przez okupacyjną administrację niemiecką, muzeum było podporządkowane kuratorowi muzealnemu prof. dr. Willemu Drostowi z Gdańska. W 1940 r. funkcję dyrektora objął dawny opiekun zbiorów Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego – dr Konrad Kothe, zaś kustoszem pozostał Kazimierz Borucki^[1]. We wrześniu 1939 r. przed murami muzeum i kościoła pojezuickiego dokonano publicznych rozstrzeliwań polskich zakładników, w tym księży katolickich. Wiosną 1940 r. władze okupacyjne przeprowadziły wyburzanie zachodniej pierzei Starego Rynku, w tym kamienicy mieszczącej muzeum. Zbiory przemieszczono do budynku lombardu przy ul. Pocztowej.

W tym okresie do zbiorów muzealnych trafiły kolekcje broni, numizmatów i obrazów, zdawane przez obywateli miasta na polecenie władz niemieckich. Przez cały okres okupacji pozyskano ok. 1500 pozycji w formie darów, jak i zakupów (w tym część eksponatów Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego zrewindykowanych z Berlina) oraz prowadzono ograniczoną działalność wystawienniczą (7 wystaw w latach 1941–1944)^[1].

Dzięki przychylności niemieckiego dyrektora muzeum dr Konrada Kothe i ofiarnej działalności Kazimierza Boruckiego, udało się uratować przed zniszczeniem szereg zabytków, zwłaszcza sakralnych. Część z dewocjonaliów pochodzących z kościołów bydgoskich ukryto w muzeum, część zaś umieszczono w schowkach znajdujących się w kolumnach i filarach kościołów. Do cenniejszych eksponatów, które udało się ukryć należały m.in.: obraz Madonny Bydgoskiej z kościoła farnego, obrazy M. A. Piotrowskiego „Św. Ignacy Loyola” i „Niepokalane poczęcie Marii Panny” zdobiące ołtarz główny rozebranego przez nazistów kościoła pojezuickiego, obraz Matki Boskiej Góreckiej z Górki Klasztornej. Dzięki interwencji Kothego udało się zaniechać wywozów cennych muzealiów do Niemiec. Wiele zabytków ukryto wśród mebli biurowych, a cenniejsze przedmioty umieszczono w sekretnych schowkach^[2].

W obawie przed bombardowaniami, w latach 1943–1944 przeprowadzono decentralizację zbiorów, wywożąc je do majątków ziemskich w okolicznych miejscowościach (Dębowo, Kawęcin, Kiełpin, Luszkówko, Lachowice, Mała Komorza, Morsk, Piotrkówko, Pobórka i Trzciniec), co doprowadziło do znacznych strat wojennych^[1], gdyż tylko niewielka liczba wywiezionych wówczas zabytków ocalała. Działania wojenne, rabunek i dewastacja w majątkach spowodowała utratę 58 skrzyń z zabytkami archeologicznymi, 5 skrzyń ze zbiorami afrykanistycznymi oraz niemożliwą do ustalenia liczbę militariów, pamiątek miejskich, wyrobów rzemiosła artystycznego i numizmatów.

Po wyzwoleniu Bydgoszczy spod okupacji hitlerowskiej władze miasta przeznaczyły na siedzibę Muzeum budynek przy ul. Gdańskiej 4, gdzie do 1937 r. mieściła się Lecznica Miejska. 11 kwietnia 1946 r., otwarto Muzeum Miejskie w nowym budynku i nadano mu imię Leona Wyczółkowskiego. Dyrektorem Muzeum został mianowany Kazimierz Borucki^[3]. Piętro budynku przeznaczono na galerię obrazów, zaś w dostępnych pomieszczeniach parteru zostały rozlokowane pamiątki bydgoskie oraz zabytki archeologiczne^[1]. W latach 40. prowadzono akcję poszukiwania zabytków muzealnych, dzięki której możliwe było scalenie rozproszonych muzealiów. W 1949 r. muzeum zostało upaństwowione, zaś w 1975 r. przekształcone w Muzeum Okręgowe, obejmujące swym działaniem obszar województwa bydgoskiego.

W miarę upływu czasu powstała konieczność zaadaptowania nowych budynków na cele muzealne w związku z rozrastaniem się zbiorów. W lipcu 1964 r. oddano do użytku wyremontowane spichrze przy ul. Grodzkiej, które oddano na potrzeby muzeum^[b]. Kolejne obiekty przekazano muzeum w 1975 r. Były to zabytkowe budynki i spichlerze na terenie Wyspy Młyńskiej^[1].

W okresie powojennym rozwijano głównie grupy zbiorów związane ze sztuką współczesną, zbiory Leona Wyczółkowskiego, zabytki historyczne związane z przeszłością miasta oraz rzemiosła artystycznego i cechowego, zbiory numizmatyczne wraz z medalierstwem oraz zbiory archeologiczne. W muzeum powstała licząca się w skali kraju kolekcja współczesnej sztuki polskiej^[1].

Po 1990 r. muzeum przeszło pod kuratelę miejskich władz samorządowych. Od 1993 r. w Białym Spichrzu na Wyspie Młyńskiej prezentowano stałą ekspozycję rzemiosła, zaś w spichrzach nad Brdą – wystawy pamiątek związanych z historią Bydgoszczy^[3]. W latach 1993–2006 dokonano kapitalnego remontu spichrzy przy ul. Grodzkiej, natomiast obiekty na Wyspie Młyńskiej zostały generalnie odnowione w ramach programu Renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego na Wyspie Młyńskiej w latach 2006–2008^[4]. W odnowionych obiektach na Wyspie umieszczono kolekcje: archeologiczną (Biały Spichrz), numizmatyczną (Europejskie Centrum Pieniądza), Galerię Sztuki Nowoczesnej (Czerwony Spichrz), zbiory związane z Leonem Wyczółkowskim (Dom Wyczółkowskiego).

30 grudnia 2009 r. Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zostało wpisane do Państwowego Rejestru Muzeów^[3].

W 2008 r. zostało odznaczone Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”^[5].

Do 1958 r. w Muzeum Okręgowym wykształciły się cztery działy^[1]:

• Sztuki Polskiej – gromadzący malarstwo, grafikę i rzeźbę XIX i XX wieku;
• Leona Wyczółkowskiego – obejmujący prace malarskie, graficzne, wyposażenie pracowni artysty oraz pamiątki osobiste;
• Archeologiczny – gromadzący zabytki z wykopalisk z terenu Bydgoszczy i okolic;
• Historii – obejmował eksponaty związane z przeszłością miasta: zabytki cechowe, wytwory rzemiosła, zbiór monet i medali, militaria i fotografie.

Dział Sztuki Polskiej podzielono w 1968 r. na Dział Sztuki Współczesnej – obejmujący malarstwo, grafikę i rzeźbę współczesnych artystów polskich, oraz Dział Sztuki Nowożytnej. Grupował on w przeważającej mierze malarstwo polskie i obce oraz grafikę i rzeźbę XIX i XX w. Z działem tym powiązany został Dział Leona Wyczółkowskiego. W 1966 r. z Działu Historii wyodrębniono Gabinet Numizmatyczny, przekształcając go z czasem w dział. Natomiast w latach późniejszych z Działu Sztuki wyodrębnił się Dział Grafiki. Jako dwa ostatnie powołano do życia Dział Etnografii i Muzyczny^[1].

W Muzeum funkcjonują również inne działy i pracownie umożliwiające prawidłowe funkcjonowanie placówki^[c].

Po przekształceniu Muzeum w 1975 r. w jednostkę okręgową, powstały trzy oddziały zamiejscowe^[1]:

• Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi (od 1977 r., muzeum utworzone w 1980 r.);
• Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji koło Żnina. (od 1972 r., w gestii muzeum od 1978 r.);
• Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie (od 1979 r.).

Wszystkie oddziały powróciły w gestię terenowych władz samorządowych po 1989 r.

 Osobne artykuły: Exploseum w Bydgoszczy i DAG Fabrik Bromberg.

Jesienią 2007 r. Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy przejęło pod swoją kuratelę kompleks pohitlerowskich budynków fabrycznych, położony w Puszczy Bydgoskiej, w południowo-wschodniej części miasta. Zabudowa ta powstała w okresie II wojny światowej i służyła produkcji materiałów wybuchowych i amunicji na potrzeby hitlerowskiej machiny wojennej. Pod nadzorem niemieckich specjalistów pracowały tu tysiące jeńców i robotników przymusowych z całej Europy.

Najcenniejszą część kompleksu stanowi NGL-Betrieb, gdzie mieściła się wytwórnia nitrogliceryny. Poszczególne budynki są dobrze zachowane i połączone systemem naziemnych i podziemnych tuneli o łącznej długości prawie dwóch kilometrów. W latach 2009–2011 zrealizowano projekt pod nazwą „Skansen architektury przemysłowej wraz z podziemną trasą turystyczną oraz Muzeum Zakładów Zbrojeniowych DAG Fabrik Bromberg” (koszt 9 mln zł)^[7]. Efektem jego realizacji było stworzenie „Exploseum" – skansenu architektury przemysłowej oraz muzeum techniki XX wieku.

• Kazimierz Borucki (1945–1965)
• Zbigniew Czerski (1965-1968)
• Rajmund Kuczma (1968–1981)
• Jerzy Żurawski (1981–1991)
• Aurelia Borucka-Nowicka (1991–1995)
• Małgorzata Winter (1995–2003)
• Iwona Loose (2004–2007)
• Michał Woźniak (2007–2019)
• Wacław Kuczma (od 2020)

 Osobny artykuł: Leon Wyczółkowski.

Patron muzeum zamieszkiwał w okresie międzywojennym w Bydgoszczy i Gościeradzu, gdzie też został pochowany na cmentarzu parafialnym. Po śmierci artysty, żona, Franciszka Wyczółkowska, zgodnie z jego wolą, przekazała pozostałą spuściznę artystyczną Muzeum w Bydgoszczy 8 kwietnia 1937 r.: 425 prac malarskich, graficznych, rysunkowych, pamiątki osobiste oraz wyposażenie pracowni^[3].

W 94. rocznicę urodzin – 11 kwietnia 1946 r. – Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy przyjęło artystę za patrona^[3].

W 2010 r. Muzeum prezentuje swoje zbiory w dziewięciu zabytkowych budynkach, położonych na terenie Starego Miasta Bydgoszczy i Wyspy Młyńskiej^[3]:

Obiekty wystawiennicze Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy^[3]:

Nr	Obiekt	Adres	Lata budowy	Rok przejęcia przez Muzeum Okręgowe	Uwagi	Zdjęcie
1.	Budynek byłej Lecznicy Miejskiej	ul. Gdańska 4	1878	1945	siedziba muzeum
2.	Spichlerz nad Brdą	ul. Grodzka 9	1793–1800	1964	mieści wystawy stałe i czasowe
3.	Spichlerz nad Brdą	ul. Grodzka 11	1793–1800	1964	mieści wystawy stałe i czasowe
4.	Biały Spichlerz	ul. Mennica 2 – Wyspa Młyńska	1789–1799	1975	od 1993 r. mieści wystawy muzealne, od 2009 r. Zbiory Archeologiczne
5.	Czerwony Spichlerz	ul. Mennica 8 – Wyspa Młyńska	1861	1975	od 2009 r. mieści Galerię Sztuki Nowoczesnej
6.	Dom Leona Wyczółkowskiego	ul. Mennica 7 – Wyspa Młyńska	1899–1902	1975	dawny dom zarządcy młynów, do 1994 r. mieścił Dział Numizmatyki, Dział Grafiki, Dział Inwentaryzacji, Pracownię Konserwacji, Fotograficzną i Plastyczną, od 2009 r. eksponuje się tu dzieła Leona Wyczółkowskiego oraz pamiątki po artyście
7.	Europejskie Centrum Pieniądza	ul. Mennica 4 – Wyspa Młyńska	1786	1975	dawny dom pracowników młyna, do 1994 r., od 2009 r. przeznaczony na Europejskie Muzeum Pieniądza
8.	Dom Młynarza	ul. Mennica 8 – Wyspa Młyńska	1774	1979	mieścił Dział Etnografii i Oświatowy, a od 1992 r. Dział Archeologii, w 2009 r. zaadaptowany na centrum recepcyjno-informacyjne zespołu muzealnego
9.	Spichlerz holenderski	ul. Grodzka 7	przed 1793	1998	od 2011 r. mieści wystawę stałą „Od Starego Rynku do placu Wolności. Spacer ulicami międzywojennej Bydgoszczy”

Ekspozycja główna zawiera grupy związane z następującą tematyką:

• Wyspa Młyńska – historia i teraźniejszość – na wystawie został przedstawiony zarys historii Wyspy Młyńskiej, zmian zachodzących w jej układzie przestrzenno-urbanistycznym, przekształceń w zakresie pełnionych przez nią funkcji, a także procesu rewitalizacyjnego Wyspy oraz wykorzystania budynków zabytkowych przez bydgoskie Muzeum. Miejsce: Europejskie Centrum Pieniądza, ul. Mennica 4 na Wyspie Młyńskiej;
• Od Starego Rynku do placu Wolności. Spacer ulicami międzywojennej Bydgoszczy – wystawa mieszcząca się w spichrzach nad Brdą prezentująca międzywojenną, wielokulturową Bydgoszczy oraz rodowodu historycznego miasta. Miejsce: Spichrze nad Brdą,ul. Grodzka 7-11;
• Twórczość Leona Wyczółkowskiego (1852–1936) – Miejsce: Dom Leona Wyczółkowskiego, ul. Mennica 7 na Wyspie Młyńskiej;
• Galeria Sztuki Nowoczesnej – pokaz wybranych, reprezentacyjnych dzieł z kolekcji muzeum, Miejsce: Galeria Sztuki Nowoczesnej, ul. Mennica 8 na Wyspie Młyńskiej;
• Mennica Bydgoska – prezentująca wybrane monety bite w mennicy bydgoskiej a pochodzące ze zbioru bydgoskiego Muzeum. Miejsce: Europejskie Centrum Pieniądza, ul. Mennica 4 na Wyspie Młyńskiej;
• Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów oraz W grodzie Bydgosta. Tajemnice życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Bydgoszczy i okolic.- prezentujące kulturę materialną, a przez jej pryzmat także różne przejawy życia społecznego i duchowego pradawnych mieszkańców Bydgoszczy i okolic. Miejsce: Zbiory Archeologiczne, ul. Mennica 2 na Wyspie Młyńskiej;
• Exploseum – zwiedzający kompleks siedmiu budynków pofabrycznych, połączonych siecią wąskich tuleni i korytarzy, mają świadomość historycznej wyjątkowości miejsca, bowiem już same budynki i ich surowe wnętrza snują mroczną opowieść o niewolniczej pracy przymusowej ok. 40 tys. robotników, jeńców wojennych oraz więźniów. Miejsce: Exploseum, ul. Alfreda Nobla.

Tematyka wystaw czasowych związana jest głównie z historią Bydgoszczy i regionu, malarstwem, rzeźbą i sztuką, a także nawiązuje do rocznic i jubileuszy. Wystawy są prezentowane w Czerwonym Spichrzu, w spichrzach przy ul. Grodzkiej oraz w budynku przy ul. Gdańskiej. Wśród wystaw z lat 2007–2010 znalazły się m.in.^[3]:

• wystawy związane z historią Bydgoszczy i regionu:
  • Polacy i Niemcy w Bydgoszczy;
  • Pamiątki Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego (1920–2010);
  • Bydgoszcz 1939. Ludność cywilna w przededniu i w początkach wojny;
  • Barkarze – życie i praca na wodzie;
  • Wyspa Młyńska – historia, teraźniejszość, przyszłość;
  • Bydgoszcz a Powstanie wielkopolskie;
  • Od kościoła Klarysek po Wyspę Młyńską. Muzeum w Bydgoszczy 1923–2008. Dzieje i zbiory;
  • Przybytki Melpomeny – bydgoskie teatry i teatrzyki, filharmonia i opera;
  • Spotkanie z secesją;
  • Wystawa projektów architektonicznych na zabudowę zachodniego bloku przyrynkowego w Bydgoszczy;
• wystawy związane z twórczością lokalnych artystów:
  • Bydgoscy mistrzowie malarstwa;
  • Walter Leistikow – malarstwo, rysunek, grafika;
  • Leon Wyczółkowski (1852–1936), malarstwo, rysunek, grafika;
  • Maksymilian Antoni Piotrowski (1813–1875) – malarz i patriota;
• wystawy pokonkursowe:
  • Bydgoszcz – piórem i pędzlem malowana;
  • Śladami Leona Wyczółkowskiego;
  • Ogólnopolski Konkurs Malarski im. Teofila Ociepki;
  • Ekslibris Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy.

Inne wystawy dotyczyły twórczości mistrzów malarstwa polskiego i europejskiego, wystaw sztuki ludowej, książek i fotografii artystycznej i podróżniczej, znaczków pocztowych, medalierstwa, ikon, drzeworytów, sztuki współczesnej, wystawy jubileuszowe.

Dział gromadzi zabytki z epoki kamienia, brązu i żelaza, wpływów rzymskich, średniowiecza, pochodzące z Bydgoszczy i województwa bydgoskiego.

Do najciekawszych zabytków pochodzą eksponaty z epoki kamienia, m.in. ostrze kościane i motyka wykonana z rogu renifera, groty harpunów, gliniany puchar lejkowaty oraz fragment łodzi dłubanki pochodzącej z okresu 2 tys. lat p.n.e. Wśród zabytków wczesnośredniowiecznych znajduje się kilka tys. eksponatów z grodzisk słowiańskich z Bydgoszczy i okolicy (gród bydgoski, Zamczysko, Wyszogród, Strzelce Dolne, Nakło nad Notecią, Więcbork). Jednym z najnowszych eksponatów jest wydobyty w 2007 r. w idealnym stanie fragment wału grodu bydgoskiego z XI wieku (20 m długości, 18 m szerokości i 2,5 m miąższości), uznawany za unikatowy w skali Pomorza Wschodniego i Kujaw oraz jeden z lepiej zachowanych na terenie północno-zachodniej Słowiańszczyzny Zachodniej^[8].

Dział założono w 1986 r. Gromadzi on i opracowuje zbiory kultury i sztuki ludowej, głównie z regionów etnograficznych Pałuk, Kujaw, Krajny, Borów Tucholskich, Kaszub i Kociewia. Posiada ok. 3 tys. muzealiów – głównie eksponaty rzemieślnicze (kowalstwo, garncarstwo, stolarstwo, ciesielstwo i plecionkarstwo).

Powstał w 1982 r., wyodrębniony z Działu Sztuki. Posiada ok. 13 tys. eksponatów w kilku kolekcjach obejmujących grafikę polską dawną i współczesną, grafikę obcą, ekslibrisy i grafikę użytkową, zbiór rysunków i monotypii oraz matryce.

Najobszerniejszą i najbardziej reprezentatywną kolekcję w zbiorach graficznych Muzeum stanowi kolekcja polskiej grafiki współczesnej (po 1945 r.) Najpełniej reprezentowane są środowiska graficzne Krakowa, Warszawy, Poznania, Bydgoszczy i Torunia, w mniejszym stopniu – Wrocławia, Katowic, Łodzi, Gdańska i Lublina. Zbiór polskiej grafiki międzywojennej obejmuje dzieła środowisk artystycznych Krakowa i Warszawy oraz Poznania, Lwowa i Wilna. Wśród najstarszych zbiorów graficznych znajdują się dzieła XIX-wiecznych artystów polskich oraz drzeworyty i litografie z Warszawy, Lwowa i Wilna. Zbiór grafiki obcej obejmuje przede wszystkim prace artystów niemieckich, francuskich i angielskich działających od XVI do XX wieku, w tym plansze graficzne, rysunki i szkice Waltera Leistikowa, bydgoszczanina, twórcy berlińskiej secesji.

W zbiorze rysunków na uwagę zasługują dzieła wybitnych polskich malarzy, m.in. Piotra Michałowskiego, Jana Matejki i Maksymiliana Antoniego Piotrowskiego – twórcy związanego z Bydgoszczą oraz artystów współczesnych, m.in. Jana Cybisa, Tymona Niesiołowskiego, Edwarda Dwurnika i innych. Wśród zbiorów grafiki współczesnej, rysunku, grafiki użytkowej i ekslibrisów znajduje się obszerna kolekcja artystów bydgoskich.

Gromadzi dokumenty i materiały ikonograficzne i fotograficzne ilustrujące dzieje Bydgoszczy, militaria, falerystykę oraz wyroby rzemiosła artystycznego. Wśród najstarszych pamiątek bydgoskich znajdują się m.in.: najstarsza zachowana pieczęć miejska z XVI-XVII w., miecz ceremonialny Ławy Sądowej z XVII wieku, unikatowy srebrny Kur – insygnium Bractwa Strzeleckiego z końca XVI w. oraz moździerz z brązu odlany w Gdańsku w 1590 r. dla apteki na Starym Rynku.

Dział gromadzi i eksponuje kolekcję dzieł Leona Wyczółkowskiego, liczącą 691 eksponatów, w tym 20 szkicowników, zawierających 597 szkiców. Kolekcja zawiera prace z różnych okresów twórczych artysty, od dzieł z wczesnej młodości po ostatnie lata życia.

Gromadzi zbiory i wydawnictwa fonograficzne, instrumenty fonografy, gramofony i radioodbiorniki. Posiada m.in. kolekcję 6 tys. płyt gramofonowych, patefonowych i węglowych.

Powstał w 1966 r. wyodrębniony z Działu Historycznego. Gromadzi monety, banknoty i medale okolicznościowe i pamiątkowe; posiada kolekcję monet ze wszystkich mennic czynnych w Polsce na przestrzeni wieków, od monet piastowskich aż do współczesnych. Z mennicy bydgoskiej (1594–1688) zebrano półtalary i talary, trojak z 1650 roku oraz dwudukat z 1660 roku. Ponad 400 okazów zawiera kolekcja medali związanych z Bydgoszczą (od XIX wieku do czasów współczesnych).

Dział posiada kolekcję dawnego i współczesnego malarstwa polskiego i zagranicznego, kolekcję rzeźb, obiektów i instalacji, reliefu oraz fotografii artystycznej. Kolekcja polskiego malarstwa zawiera obrazy takich artystów jak: Teodor Axentowicz, Józef Chełmoński, Daniel Chodowiecki, Olga Boznańska, Julian Fałat, Wojciech Gerson, Maurycy Gottlieb, Wlastimil Hofman, Władysław Jarocki, Juliusz Kossak, Franciszek Ksawery Lampi, Jacek Malczewski, Jan Matejko, Piotr Michałowski, Teofil Ociepka, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Ferdynand Ruszczyc, Kazimierz Sichulski, Henryk Siemiradzki, Jan Stanisławski, Józef Szermentowski, Wojciech Weiss, Stanisław Wyspiański, Maksymilian Piotrowski.

Najobszerniejszą kolekcję stanowi zbiór współczesnego malarstwa polskiego, będący jednym z najbardziej znaczących i reprezentatywnych zespołów sztuki w Polsce. W ramach tej kolekcji gromadzone są również prace artystów regionu kujawsko-pomorskiego. Istotny zbiór stanowią obrazy urodzonego w Bydgoszczy Waltera Rudolfa Leistikowa – współzałożyciela „Berlińskiej Secesji”. Kolekcja jego prac jest największym w kraju zespołem dzieł artysty.

Trzon kolekcji rzeźb stanowią prace pochodzące z XX wieku, takich artystów jak: Ksawery Dunikowski, Edward Haupt, Stanisław Horno-Popławski, Jerzy Jarnuszkiewicz, Antoni Kurzawa, Konstanty Laszczka, Ferdinand Lepcke, Władysław Marcinkowski, Adam Myjak, Olga Niewska, Edward Wittig oraz Aleksander Dętkoś, Teodor Gajewski, Michał Kubiak i Piotr Triebler, tworzący w Bydgoszczy.

Pozostałe zbiory obejmują drobne formy rzeźbiarskie, plakiety i medale lane oraz fotografie artystyczne.

Kolekcja Działu Historii Techniki (Exploseum) obejmuje dokumenty związane z funkcjonowaniem w Bydgoszczy fabryki zbrojeniowej koncernu DAG, przepustki pracownicze, żetony narzędziowe, przedmioty codziennego użytku związane z funkcjonowaniem zakładu. W swojej kolekcji posiadamy również w formie depozytu zbiór 300 cynkowych tabliczek będących częścią personalnej kartoteki osobowej byłych pracowników fabryki. Dział posiada również repliki machin wojennych, broni białej i palnej od starożytności do czasów współczesnych. Nieodzowną częścią kolekcji jest również cyfrowe archiwum historii mówionej, w którym znajdują się wspomnienia osób dotyczące całego okresu II wojny światowej, a w szczególności pracy bydgoskiej fabryce.

Trzon kolekcji składa się z zakupionych w 2017 roku zbiorów z prywatnego Muzeum Farmacji Apteki „Pod Łabędziem”. Kolekcja obejmuje przedmioty pochodzące głównie z obszaru zachodnich ziem Polski oraz dzisiejszych Niemiec od XVII do schyłku XX wieku. W zbiorach znajdują się naczynia recepturowe, moździerze, wagi, sprzęt laboratoryjny, meble apteczne, druki i dokumenty. Najcenniejszym nabytkiem jest zachowane in situ, oryginalne laboratorium galenowe z przełomu XIX i XX wieku, które stanowi unikat na skalę ogólnopolską^[9].

Początki gromadzenia książek i czasopism sięgają ostatniego dwudziestolecia XIX wieku. Najcenniejszą pozostałością po księgozbiorze z tamtego okresu jest Jahrbuch der Historischen Gesellschaft für den Netzedistrikt zu Bromberg z lat 1891–1895. Inwentaryzację zbiorów bibliotecznych rozpoczęto w styczniu 1925. W latach 60. zaczęto opracowanie zbiorów, zorganizowano katalog alfabetyczny i rzeczowo-systematyczny oraz katalog czasopism. Od 2009 r. tworzony jest również katalog komputerowy.

• 
  Maksymilian Antoni Piotrowski "Autoportret z paletą" 1849
• 
  Jan Matejko "Portret Wiktorii Kosińskiej" 1859
• 
  Maksymilian Antoni Piotrowski "Kochankowie z Sorrento" 1842
• 
  Jacek Malczewski "Żona artysty" 1920
• 
  Stanisław Ignacy Witkiewicz "Portret kobiecy" 1929
• 
  Leon Chwistek "Portret doktora Jakóbca" 1925–1927
• 
  Maksymilian Antoni Piotrowski "Portret damy w białej sukni" 1858
• 
  Juliusz Kossak "Polowanie stepowe na wilka" 1883
• 
  Maksymilian Antoni Piotrowski "Scena balkonowa - portret rodzeństwa artysty" 1839
• 
  Kłódka z zamku bydgoskiego XVIII w.

• 
  Leon Wyczółkowski "Wiosna - wnętrze pracowni artysty" 1933
• 
  Leon Wyczółkowski "Konstanty Laszczka" 1905
• 
  Leon Wyczółkowski "Kwiaty w wazonie" 1909
• 
  Leon Wyczółkowski "Portret Zofii Cybulskiej z Sokołowskich" 1903
• 
  Leon Wyczółkowski "Sosna" 1912
• 
  Leon Wyczółkowski "Widok z Ukrainy" 1912
• 
  Leon Wyczółkowski "Portret doktora Mieczysława Michałowicza" 1925
• 
  Leon Wyczółkowski "Portret kobiety" 1883

Muzeum uczestniczy w życiu kulturalnym Bydgoszczy, współpracuje z miejscowymi organizacjami i placówkami kulturalnymi, propaguje sztukę oraz wiedzę historyczną^[3]. Odbywa się to poprzez:

• organizację wystaw,
• przygotowywanie wydawnictw,
• lekcje muzealne,
• prace konserwatorskie we własnych pracowniach

Obecnie udostępnione do zwiedzania jest pięć budynków wystawienniczych:

• Spichrze nad Brdą – ul. Grodzka 7-11;
• Galeria Sztuki Nowoczesnej na Wyspie Młyńskiej – ul. Mennica 8;
• Dom Leona Wyczółkowskiego na Wyspie Młyńskiej – ul. Mennica 7;
• Europejskie Centrum Pieniądza na Wyspie Młyńskiej – ul. Mennica 4;
• Zbiory Archeologiczne na Wyspie Młyńskiej – ul. Mennica 2;
• Exploseum – ul. Alfreda Nobla.

W 2010 r. w Muzeum prezentowano 8 ekspozycji stałych i 24 wystawy czasowe. Poza siedzibą Muzeum zostało zorganizowanych 8 ekspozycji. Łączna liczba zwiedzających sięgała 60 tys. osób. W zbiorach Muzeum znajdowało się 125 tys. muzealiów^[11].

Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego zostało nominowane w konkursie Sybilla 2009 w kategorii Dokonania z zakresu zarządzania i organizacji za Roboty budowlane polegające na przebudowie Czerwonego Spichlerza i Domu Młynarza na Galerię Sztuki Nowoczesnej^[11]. Z kolei w 2011 r. ekspozycja „Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg” uhonorowana została Nagrodą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i uznana Wydarzeniem Muzealnym Roku Sybilla 2011 w kategorii wystawy techniki^[12].

• Hojka Zdzisław: Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. [w:] Kalendarz Bydgoski 2002
• strona internetowa Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

• strona internetowa Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

Widok na budynki muzealne położone wzdłuż Międzywodzia na Wyspie Młyńskiej (od lewej: Europejskie Centrum Pieniądza, Centrum Pracy i Przedsiębiorczości (do końca 2016 r.), Dom Młynarza, Czerwony Spichlerz – Galeria Sztuki Nowoczesnej)