Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
olsza czarna | ||
Nazwa systematyczna | |||
Alnus glutinosa (L.) Gaertn., Fruct. ii 54, t. 90 1791 | |||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
Zasięg | |||
Olsza czarna (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.) – gatunek drzewa należącego do rodziny brzozowatych. Olsza czarna to jedno z ważniejszych drzew wilgotnych zarośli nadbrzeżnych i lasów łęgowych niżu. Rośnie prawie na całym obszarze Europy, a także na niektórych obszarach Azji i w północno-zachodniej Afryce[4]. W Polsce występuje na niżu i niższych położeniach górskich[4]. W górach i na żwirowiskach rzecznych ustępuje miejsca olszy szarej.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Drzewo osiągające wysokość 10–30 m, rzadziej do 35[4] lub 40 m[5], z rozłożystą koroną. Dolne konary wzniesione do góry, górne bardziej poziomo odstające od głównego pnia. Ma dużą zdolność do tworzenia odrostów ze ściętych pni.
- Pień
- Kora ciemnoszara, prawie czarna, pękająca[5]. Roczne gałązki nagie z wyraźnymi, jaśniejszymi przetchlinkami.
- Pąki
- Odwrotnie jajowate, lepkie, odstające od gałązki na długich szypułkach[4].
- Liście
- Okrągławe lub odwrotnie jajowate, długości 4–10 cm[4], szerokości 3–7 cm. Blaszka z tępym, lub wyciętym wierzchołkiem, brzeg nierówno podwójnie grubo piłkowany i falisty[5]. Wierzchnia strona błyszcząca, obie strony zielone[5]. Od głównego nerwu odchodzi 5–8 par nerwów bocznych. Po spodniej stronie w kątach nerwów kępki włosków[5]. Młode liście są nieco lepkie. Ulistnienie skrętoległe.
-
Kora na starym i młodym pniu
-
Pąk
-
Liście
- Kwiaty
- Kwiaty zebrane w kotki. Roślina wytwarza je już przed zimą. W zimie kotki mają kolor czerwonawy, podczas kwitnienia stają się zielonkawe. Kotki męskie o długości ok. 3 cm, zwisające, występują po 2–3 razem. W okresie kwitnienia powiększają się do 5–10 cm, wytwarzając duże ilości pyłku. Po przekwitnięciu obumierają. Kotki żeńskie o długości ok. 1,5 cm występują w pęczkach po 3–5. Osadzone na wyraźnych szypułkach[5].
- Owoce
- Po przekwitnięciu kotki żeńskie silnie drewnieją tworząc czarne owocostany o długości do 3 cm, przypominające wyglądem małe szyszki[4]. Owocem jest mały, brunatny orzeszek wąsko oskrzydlony (skrzydlak)[5].
-
Kwiatostany męskie
-
Kwiaty męskie
-
Kwiatostany żeńskie
-
Kwiaty żeńskie
-
Owoce
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Megafanerofit[5]. Roślina jednopienna z oddzielnymi kwiatostanami męskimi i żeńskimi, rozwijającymi się przed liśćmi, bardzo wczesną wiosną. Kwitnie od marca do kwietnia[4], wiatropylna. Owocować po raz pierwszy zaczynają drzewa 20–30-letnie. Nasiona wysypują się zimą.
Drewno nie zróżnicowane na biel i twardziel.
Liczba chromosomów 2n = 28[5][6].
Wymagania siedliskowe
[edytuj | edytuj kod]Olsza czarna występuje w mokrych lasach, porasta brzegi rzek[5], rowów melioracyjnych i stawów oraz bagna. Roślina światłolubna. Rośnie w miejscach wilgotnych. Unika podłoży wapiennych, suchych i gleb piaszczystych. Rosnąca w takich warunkach roślina przyjmuje krzaczastą formę. W Sudetach i Karpatach bardzo rzadka i występuje tylko w reglu dolnym. Tworzy czyste lub mieszane drzewostany (olsy)[4].
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Alnetea glutinosae, SAll. Alnenion glutinoso-incanae[7].
Oddziaływania międzygatunkowe
[edytuj | edytuj kod]Do największych szkodników olszy czarnej należą[8]:
- Kloszowiec olchowy (Eriophyes inangulis) – roztocz, przedstawiciel roślinożernych szpecieli, żeruje tylko na olszy czarnej. Objawem żerowania są kloszowate wypukłości w kątach nerwów wzdłuż nerwu głównego.
- Kolbowiec olchowy (Eriophyes laevis) – przedstawiciel szpecieli, żerujący na liściach. Objawem żerowania są brodawkowate wyrośla na wierzchniej stronie blaszki liściowej, o wysokości 2–3 mm. Wyrośla początkowo są jasnozielone, następnie czerwienieją, a w lipcu brązowieją. Liście, na których żerują roztocza wcześniej opadają.
- Pilśniowiec olchowy (Aceria brevitarsus) – roztocz, żerujący na spodniej stronie liści, gdzie w miejscach żerowania tworzy się srebrzysta pilśń. Na wierzchniej stronie liścia widać jaśniejsze wypukłości.
- Hurmak olchowiec (Agelastica alni) – na liściach żerują larwy i postać dorosła chrząszcza. Larwy pojawiają się od czerwca do lipca i żerują przez ok. 3 tygodnie. Zjadają miękisz, a następnie wygryzają blaszkę między nerwami. Dorosłe osobniki żerują krótko.
- Zwijacz brzozowiec (Deporaus betulae) – na liściach żerują larwy i osobniki dorosłe tego chrząszcza.
- Miniarka brzozówka (Agromyza alnibetulae) – larwy tej muchówki żerują także na olszach. Objawem żerowania jest długa i kręta mina widoczna na blaszce liściowej, powstająca od szczytu liścia.
- Zwiotka olszowa (Fenusa dohrnii) – błonkówka, której larwy żerują wewnątrz liści. Objawem żerowania są pęcherzykowate, brązowe miny, zlokalizowane między dwoma nerwami bocznymi. W wyniku żerowania blaszka liściowa ulega zniekształceniu i często liść opada.
- Zżernica olszowa (Heterarthrus vagans) – na olszy występuje rzadziej niż zwiotka olszowa. Larwy żerując wewnątrz liści także tworzą miny.
- Zdobniczka podlistnoolchowa (Pterocallis alni) – mszyca żerująca pojedynczo lub w małych grupach na spodniej stronie liści. Na blaszce liściowej widoczne są żółte plamy.
- Miodówka olszowa (Psylla alni) – larwy i osobniki dorosłe tego pluskwiaka żerują na pędach okryte kłaczkowatą wełną. Wysysają soki, ograniczając wzrost pędów i zmniejszając ich turgor.
- Pienik olchowiec, pienik olszowiec (Aphrophora alni) – pluskwiak, którego larwy od kwietnia-maja żerują na szyjkach korzeniowych. Dorosłe osobniki żerują od czerwca lub lipca do jesieni. Nakłuwają tkankę na pędach i wysysają z łyka sok. W miejscach żerowania powstają pierścieniowate zgrubienia, pędy są osłabione i łamliwe.
Zmienność
[edytuj | edytuj kod]Tworzy mieszańce z olszą szarą (Alnus × pubescens Tausch.)[5]. Gatunek zróżnicowany na cztery podgatunki[9]:
- Alnus glutinosa subsp. antitaurica Yalt. – występuje w Turcji i Iranie,
- Alnus glutinosa subsp. barbata (C.A.Mey.) Yalt. – rośnie w Turcji i Iranie,
- Alnus glutinosa subsp. betuloides Ansin – występuje w Turcji,
- Alnus glutinosa subsp. glutinosa – rośnie w całym zasięgu gatunku.
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]Polska nazwa drzewa pochodzi od barwy kory, wykorzystywanej niegdyś do farbowania na czarno.
Znaczenie użytkowe
[edytuj | edytuj kod]- Drewno: Lekkie, miękkie, łupliwe, odporne na długie przebywanie w wodzie[4]. Podczas wysychania paczy się. Zaraz po przecięciu jest żółtawobiałe, ale w zetknięciu z powietrzem wkrótce zmienia kolor na pomarańczowo-czerwony. Wykorzystuje się je w meblarstwie do produkcji sklejki, a także w budownictwie (np. na płoty). Szczególnie dobrze nadaje się na przedmioty narażone na stałe przebywanie w wodzie[4]. Wykonuje się z niego różne elementy budowli regulacyjnych stosowanych w hydrotechnice, zwłaszcza kołki opasek brzegowych. Drobniejsze pędy i gałęzie wykorzystywane są do przygotowania faszyny. Stanowi także materiał opałowy, wędzarniczy i służy do produkcji węgla drzewnego.
- Kora używana jest do produkcji garbników[4] (zawiera ich do 16%).
- Czasami uprawiana jako roślina ozdobna. Jest też używana do zadrzewień krajobrazowych.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-11] (ang.).
- ↑ Alnus glutinosa, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 596. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e f g h i j k Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 100. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Alnus glutinosa. [w:] Flora of North America [on-line]. [dostęp 2014-01-14].
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Grażyna Soika, Gabriel Łabanowski. Szkodniki olszy. „Szkółkarstwo”. 04/2003. Plantpress Sp. z o.o.. [dostęp 2009-07-03]. (pol.).
- ↑ World Checklist of Selected Plant Families. [dostęp 2014-01-14]. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- BioLib: 3445
- EoL: 1145874
- EUNIS: 161694
- Flora of North America: 233500032
- FloraWeb: 325
- GBIF: 2876213
- identyfikator iNaturalist: 966205
- IPNI: 30036759-2
- ITIS: 19470
- NCBI: 3517
- Plant Finder: 277813
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-6364
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30036759-2
- Tela Botanica: 3318
- identyfikator Tropicos: 3600001
- USDA PLANTS: ALGL2
- CoL: C2Q2