Organy w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu – organy z najstarszym w Polsce, pochodzącym z XVI wieku renesansowym prospektem znajdujące się w kościele Mariackim w Toruniu. Instrument ma 52 rejestry, wyposażony jest w wiatrownice pneumatyczne oraz trakturę elektryczną. Jego najstarsza, zlokalizowana w głębi balkonu nad emporą północną część zbudowana była w 3. tercji XVI wieku; widoczny z nawy głównej manierystyczny-barokowo prospekt sekcji pozytywu pochodzi z roku 1609. Do współczesności z pierwotnego instrumentu zachowały się jedynie prospekty organowe; zespół gry powstał w wyniku kilku remontów, głównie tych przeprowadzonych w latach 1923–1925 oraz w roku 1976.
Budowa[edytuj | edytuj kod]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wniebowzi%C4%99cia_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Marii_Panny_w_Toruniu_-_rzut_przyziemia_z_zaznaczonymi_organami.svg/220px-Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wniebowzi%C4%99cia_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Marii_Panny_w_Toruniu_-_rzut_przyziemia_z_zaznaczonymi_organami.svg.png)
Organy zlokalizowane są na balkonie nad emporą w północnej nawie bocznej[1], między drugim a trzecim filarem międzynawowym. Instrument składa się z dwóch części: późnorenesansowej, pochodzącej z końca XVI wieku szafy głównej, która przylega do ściany północnej kościoła, oraz z manierystyczno-barokowej, pochodzącej z 1609 sekcji pozytywu przedniego, która jest wysunięta w kierunku nawy głównej. Obydwie części zwrócone są frontami w kierunku osi głównej kościoła[2][3]. Szafa główna, od podstawy do figury Chrystusa na szczycie wieży centralnej, mierzy około 22 metrów wysokości; szafa pozytywu przedniego – około 14 metrów[4]. Kontuar umiejscowiony jest na emporze północnej, między pierwszym a drugim filarem międzynawowym; połączony jest z szafami piszczałkowymi trakturą elektryczną[5].
48 głosów zasadniczych, które rozdysponowane są między 52 rejestrami[6][5], rozmieszczone jest na czterech wiatrownicach pneumatyczno-stożkowych[7]. Głosy w centralnej, wyposażonej w umieszczone w cokole żaluzje części szafy głównej przyporządkowane są do manuałów II i III; piszczałki głosów sekcji pedału znajdują się w bocznych skrzydłach tej szafy; głosy znajdujące się w sekcji pozytywu przedniego obsługiwane są pierwszym manuałem[5]. Pod chórem organowym umiejscowione są: dmuchawa elektryczna, która dostarcza powietrza, oraz dwa miechy pływakowe, które regulują ciśnienie powietrza[5].
Prospekty (nastawy) obydwu części organów wykonane są z drewna dębowego[8]. Uznawane są one za najstarsze na terenie Polski, wybitne dzieła sztuki snycerskiej[9][10][11][1][12][13]. Są reprezentantami zabudowy typu północnoeuropejskiego (niderlandzkiego i północnoniemieckiego)[14][1].
Prospekt starszej szafy głównej utrzymany jest w stylu późnorenesansowym[12][15]. Osadzony jest na wysokim, zajmującym około 1/3 całkowitej wysokości instrumentu cokole (licząc od posadzki chóru). Nieco ponad połowę wysokości nastawy zajmuje siedem płaszczyzn piszczałkowych zakończonych fryzami i profilowanymi gzymsami. Prospekt koronują trzy trójkondygnacyjne latarnie zwieńczone figurami Chrystusa, orła i pelikana[16]. U dołu prospektu, w płycinach pod piszczałkami pięciu środkowych płaszczyzn, dominuje ażurowy ornament okuciowy; w kotarach w górnej części płaszczyzn – dekoracja roślinna w formie splątanej wici winorośli z motywem akantu; we fryzach – ornament rollwerkowy, owocowe girlandy i męskie popiersia; w szczytach – dekoracja rollwerkowa z girlandami, główkami puttów i maskami lwów. Najstarszą część ścian bocznych zdobi groteska[17][2][18].
Prospekt pozytywu przedniego ma konstrukcję wieżową, z bardziej wysuniętą, ośmioboczną wieżą centralną i nieco mniejszymi, również ośmiobocznymi na flankach. Przestrzeń między wieżami zajmują niewielkie płaszczyzny piszczałkowe. W podziale poziomym wyraźnie zarysowane są masywny cokół, elewacja zajmowana przez piszczałki oraz szczyt[3]. Całą, strukturalnie barokową nastawę zdobi bogata, manierystyczna dekoracja snycerska, którą konserwator pomorski Jerzy Chyczewski określił mianem finezyjnej[1]. Składają się na nią przeplatające się motywy roślinne, figuralne i geometryczne, m.in. maski, maszkarony, głowy ludzkie i zwierzęce, kariatydy, pilastry i konsole hermowe, zwoje winorośli, kwiaty, szyszki, zwisy i wisiory rollwerkowo-okuciowe[19]. W cokole, w płycinach międzywieżowych znajdują się płaskorzeźbione herby Prus Królewskich i Starego Torunia[20], a po bokach ujętych w porządku doryckim cokołów wież stoją św. Krzysztof, Merkury, św. Zygmunt, Neptun, św. Jan Chrzciciel oraz Wenus Marina[21]. W ażurowym wisiorze pod środkową wieżą wyrzeźbiona jest głowa króla Zygmunta III Wazy[11]. Na szczycie nastawy umieszczono niebiańską orkiestrę – temat ikonograficzny z teorii muzyki Boecjusza przedstawiający grającego na harfie króla Dawida, z towarzyszeniem ośmiu muzykujących aniołów[19].
Dyspozycja[edytuj | edytuj kod]
Dyspozycja współczesna, po modernizacji z 1976[6][5]
Manuał I C–a3 | Manuał II C–a3 | Manuał III C–a3 | Pedał C–f1 |
---|---|---|---|
|
|
|
|
Urządzenia dodatkowe: tutti, crescendo, tremolo, pudło ekspresyjne |
Historia[edytuj | edytuj kod]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Torun_kosciol_NMP_organy_herb_Torunia.jpg/220px-Torun_kosciol_NMP_organy_herb_Torunia.jpg)
Średniowiecze i renesans[edytuj | edytuj kod]
Niektórzy badacze przypuszczają, że nieduże organy, zbudowane przez nieznanego mnicha franciszkańskiego, istniały w kościele Mariackim przed 1343[22][23], a ich muzyki, podczas mszy słuchał król Kazimierz Wielki[23][24]. Inni negują tę hipotezę twierdząc, że przywołane materiały źródłowe wskazują instrument z kościoła świętych Janów[25].
Bliżej niezidentyfikowane organy kościół posiadał przed 1600. Zbudowane zostały prawdopodobnie w 3. tercji [2][18] lub 4. ćwierci XV wieku przez anonimowego organmistrza[26][27]. Ich zleceniodawcą był Henryk Stroband – burmistrz i długoletni mecenas toruński[28]. Składały się wówczas tylko z jednej, stojącej 2 metry od ściany płytkiej szafy[29][8], i wyposażone były w zamykane skrzydła[30][29]. Do współczesności przetrwała ich szafa z najstarszym na terenie Polski, późnorenesansowym prospektem[27][13]. 6 września 1600, za kwotę 300 florenów zakończono ich remont[31].
Barok[edytuj | edytuj kod]
W 1601 kolejny remont i rozbudowę instrumentu rozpoczął, a w 1602 przerwał, organmistrz Wawrzyniec Weistock z Chwaliszewa[9][32][33][8][1]. Pracę kontynuował organmistrz Hans Helwigken z Neustadt w księstwie Schlezwig-Holstein[9][32][34]. Od Rady Miejskiej otrzymał zaliczkę 2000 florenów oraz 20 centnarów ołowiu i 1 centnar cyny na budowę piszczałek[35]. Renowacja korpusu głównego i budowa nowej części – ogromnej sekcji pozytywu – zostały zakończone 6 lipca 1609[32][1][12][36]. Instrument miał wówczas 32 głosy: 4 z piszczałek drewnianych oraz 18 z metalu organowego – stopu cyny i ołowiu[8]. Wyposażony był w trójklawiaturowy (dwa manuały i jeden pedał) stół gry wbudowany w cokół szafy głównej[29]. Klawisze górnego manuału miały okładzinę z kości słoniowej, klucze rejestrowe z kutego żelaza[8]. Pierwszy manuał obsługiwał głosy w szafie głównej, drugi – w sekcji pozytywu przedniego. Mechanizm gry obsługiwała traktura mechaniczna, sterująca wiatrownicami klapowo-zasuwowymi[29]. Piszczałki prospektowe zdobione były puncowanym ornamentem w formie guzowatego trójliścia[8]. W górnej części środkowej piszczałki sekcji pozytywu przedniego osadzony był cymbelstern[37]. Powietrze dostarczało osiem miechów klinowych, które umieszczone były na strychu budynku klasztornego przylegającego do bryły kościoła od strony północnej[29].
W 1626 Rada Miejska kupiła od Davida Cracovita z Krakowa dodatkowy instrument dla kościoła – pozytyw organowy[38][32]. Instrument został wkrótce zwrócony właścicielowi[38].
W 1703, podczas oblężenia Torunia przez wojska szwedzkie, organy zostały poważnie uszkodzone. Odermontowane zostały w 1721 przez organmistrza Mateusza Brandtnera[8][38], który m.in. wykonał nowe piszczałki prospektowe[32][38].
Romantyzm[edytuj | edytuj kod]
W 1825 kolejny remont, po zniszczeniach wywołanych wojnami napoleońskimi, rozpoczął i 3 stycznia 1826 zakończył wrocławski organmistrz Scheffler[8][39][38]. W 1873 przegląd organmistrzowski przeprowadził Wilhelm Sauer z Frankfurtu nad Odrą[8][38], a w 1878 – Max Terletzki z Królewca[40][8][38].
W kolejnych latach organy ulegały degradacji. W trakcie I wojny światowej uniknęły konfiskaty piszczałek, ale mimo tego w 1923 ogólny stan instrumentu nie pozwalał już na jego użytkowanie. Śpiewom kościelnym akompaniowała wówczas fisharmonia[41].
W latach 1923–1925, staraniem proboszcza księdza Józefa Wysińskiego, firma organmistrzowska Dominika I Biernackiego z Włocławka przeprowadziła remont generalny organów[29][41][42]. Według projektu prof. Oskara Hermańczyka – organisty katedralnego z Pelplina i rewizora organów na diecezję chełmińską – traktura mechaniczna miała być wymieniona na pneumatyczną, stół gry rozbudowany o jeden manuał, liczba głosów zwiększona do 50[43][8], a kontuar wyposażony w około 200 przełączników rejestrowych[41]. Miechy klinowe miały zostać zastąpione dwoma pływakowymi, a powietrze miała dostarczać dmuchawa elektryczna. Część prac zrealizowano zgodnie z założeniami, ale projektant krytycznie odniósł się do znacznych odstępstw w zakresie dyspozycji głosów[43][44], zastąpienia zabytkowych piszczałek ze stopu cyny i ołowiu tanim, cynkowym substytutem[43][8][44], oraz do niedbale wykonanej intonacji[43]. W wyniku remontu, barokowy w sferze muzycznych możliwości wykonawczych charakter instrumentu zastąpiony został romantycznym[45]. Po kilku latach na jaw wyszły również inne niedociągnięcia, których skutki uniemożliwiały użytkowanie instrumentu[1]: membrany wiatrownic pneumatycznych zaczęły ulegać gwałtownemu zużyciu a stół gry usterkom[43][44].
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
Po II wojnie światowej kolejni organmistrzowie przeprowadzali remonty: 1950 Stefan Truszczyński z Włocławka, w 1976, kiedy dodano również 3 nowe głosy (w sumie instrument miał od tej pory 52 głosy), Wiktor Przytulski z Oliwy, Zakład Organmistrzowski Zygmunta Kamińskiego z Warszawy oraz Czesław Leszczyński z Bydgoszczy[46]. Krótko po ostatnim remoncie, jeszcze w 1976[45]przy konsultacji instrumentologicznej docenta Leona Batora[46] stół gry wymienił organmistrz Bronisław Cepka z Popowa koło Wronek. Wtedy też wprowadzono trakturę elektromagnetyczną i przemieszczono kontuar na emporę nad wejściem głównym do kościoła[45].
W 2000 uzupełniono elementy snycerki obudowy szafy głównej oraz przeprowadzono konserwację. Prace przeprowadziła toruńska Pracownia Konserwacji Przedmiotów Zabytkowych Dariusza Sebastianowicza, przy konsultacjach konserwatora zabytków Krzysztofa Owsianego. W 2004 instrument odrestaurował organmistrz Marek Cepka z Popowa[46]. 6 czerwca tego roku na instrumencie koncertował prof. Andrzej Chorosiński[3].
Współcześnie organy służą celom liturgicznym i świeckim; wykorzystywane są m.in. podczas odbywającego się cyklicznie festiwalu Mariackie Wieczory Muzyczne[47].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g Chyczewski 1938 ↓, s. 8.
- ↑ a b c Smulikowska 1989 ↓, s. 137.
- ↑ a b c Dorawa 2011 ↓, s. 85.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 328.
- ↑ a b c d e Dorawa 2011 ↓, s. 88.
- ↑ a b Dorawa 2005 ↓, s. 339.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 336.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Gołos i Smulikowska 1972 ↓, s. 364.
- ↑ a b c Domasłowski 1998b ↓, s. 119.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 342.
- ↑ a b Dorawa 2011 ↓, s. 86.
- ↑ a b c Diecezja chełmińska 1928 ↓, s. 676.
- ↑ a b Marzena Stocka , kościół, ob. parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, [w:] Zabytek.pl [online], MKiDN, 14 października 2014 [dostęp 2024-06-15] (pol.).
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 136, 444.
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 222.
- ↑ Dorawa 2011 ↓, s. 87.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 332.
- ↑ a b Gołos i Smulikowska 1972 ↓, s. 445.
- ↑ a b Gołos i Smulikowska 1972 ↓, s. 446.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 333.
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 244.
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 110.
- ↑ a b Nawrocki 2022 ↓, s. 124.
- ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 9.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 321.
- ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 117.
- ↑ a b Smulikowska 1989 ↓, s. 111.
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 138.
- ↑ a b c d e f Dorawa 2005 ↓, s. 326.
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 211.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 322.
- ↑ a b c d e Dorawa 2005 ↓, s. 323.
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 104, 111.
- ↑ Smulikowska 1989 ↓, s. 112.
- ↑ Dorawa 2011 ↓, s. 2011.
- ↑ Makowski 1932 ↓, s. 79, 100.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 326, 338.
- ↑ a b c d e f g Dorawa 2011 ↓, s. 83.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 324.
- ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 325.
- ↑ a b c Słowo Pomorskie 1923 ↓, s. 6.
- ↑ Hermańczyk 1930 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d e Dorawa 2005 ↓, s. 329.
- ↑ a b c Hermańczyk 1933 ↓, s. 70.
- ↑ a b c Dorawa 2011 ↓, s. 84.
- ↑ a b c Dorawa 2005 ↓, s. 331.
- ↑ Mariackie Wieczory Muzyczne [online], RMF Classic [dostęp 2024-06-28] .
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jerzy Chyczewski. Arcydzieło sztuki snycerskiej. Organy w kościele N. Marii Panny w Toruniu. „Gazeta Pomorska”. 122 AB, 1938-11-10. Toruń: Narodowa Spółka Wydawnicza Sp. z o.o..
- Jerzy Domasłowski: Zarys dziejów. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
- Jerzy Domasłowski: Wyposażenie wnętrza. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
- Marian Dorawa: Organy kościoła Mariackiego w Toruniu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
- Marian Dorawa: Organy Torunia i okolicznych kościołów. Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2011. ISBN 978-83-88341-57-1.
- Jerzy Gołos, Ewa Smulikowska: Polskie organy i muzyka organowa. Tadeusz Maciejewski (red.), Zofia Olszewska (red.), Eugeniusz Lebelt (okł.). Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1972. OCLC 830245324.
- Oskar Hermańczyk. O starszych i nowszych organach w diecezji chełmińskiej. „Muzyka kościelna”. 1, 1930. Poznań: Związek Organistów Archidiecezji Gnieźnieńsko-Poznańskiej.
- Oskar Hermańczyk. Organy toruńskie. „Muzyka kościelna”. 1, 1933. Poznań: Związek Organistów Archidiecezji Gnieźnieńsko-Poznańskiej.
- Bolesław Makowski: Sztuka na Pomorzu, jej dzieje i zabytki. Toruń: Kasa im. Józefa Mianowskiego, 1932. OCLC 864156052.
- Zbigniew Nawrocki. W sprawie proponowanych nowych ustaleń na temat kościoła pofranciszkańskiego w Toruniu. „Zapiski Historyczne”. 3, s. 123–132, 2022. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu. ISSN 0044-1791.
- Ewa Smulikowska: Prospekty organowe w dawnej Polsce. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-02306-7.
- Budowa organów w kościele N P. M. w Toruniu. „Słowo Pomorskie”. 74, 1923-04-01. Toruń: Drukarnia Toruńska.
- Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny. Pelplin: Biskupstwo pelplińskie, 1928.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Ars Sonora TV, Organy kościoła mariackiego w Toruniu w serwisie YouTube – prezentacja organów