Plastyfikator – substancja zmniejszająca oddziaływania międzycząsteczkowe i zwiększająca ruchliwość łańcuchów polimerowych. Plastyfikatory powodują obniżenie temperatury zeszklenia, twardości i zwiększenie elastyczności. Stosuje się je głównie jako dodatki do PCW, ale także do innych polimerów, dzięki czemu znacznie zwiększa się obszar stosowania uzyskanych materiałów^[1].

Plastyfikatory są bardzo zróżnicowane pod względem budowy chemicznej i rodzajów, jednakże największą ich część stanowią estry alkoholi i kwasów karboksylowych^[2].

Do najczęściej stosowanych plastyfikatorów należą^[2][3]:

Plastyfikatory ftalanowe (ortoftalany):

• niższe (np. DEHP – inaczej DOP, DBP, DIBP)
• wyższe (np. DINP, DIDP, DPHP)

Plastyfikatory nieftalanowe:

• tereftalany (np. DEHT – inaczej DOTP, DBT)
• adypiniany (np. DEHA – inaczej DOA, DINA)
• trimelitany (np. TOTM, TINTM)
• benzoesany (np. INB, IDB)
• azelainiany (np. DIDAz)
• cytryniany (np. ATBC)
• cykloheksaniany (np. DINCH)
• sebacyniany (np. DMS, DBS)

Plastyfikatory można podzielić na ftalanowe (do których produkcji użyto bezwodnika kwasu ftalowego)^[4] i nieftalanowe, które produkuje się z użyciem innych związków, lub które powstają poprzez epoksydację olejów roślinnych oraz uwodornienie plastyfikatorów ftalanowych^[1]. Podstawniki pierścienia benzenowego w plastyfikatorach nieftalanowych (o ile go zawierają) znajdują się w pozycjach innych niż orto^[3].

Najczęściej stosowanym plastyfikatorem ftalanowym jest ftalan bis(2-etyloheksylu) (DEHP, z ang. diethylhexyl phthalate), natomiast nieftalanowym – tereftalan bis(2-etyloheksylu) (DEHT, z ang. diethylhexyl terephthalate)^[5]. Mimo że różnią się one jedynie rozmieszczeniem podstawników przy pierścieniu benzenowym, ich metabolizm i toksyczność są znacząco odmienne. DEHT ulega łatwiej hydrolizie i jest mniej szkodliwy^[3].

DEHT

DEHP

Największym rynkiem dla plastyfikatorów są Chiny (43%). Pozostałe azjatyckie kraje odpowiadają za 16% zapotrzebowania na plastyfikatory. Na kolejnych miejscach plasują się Zachodnia Europa (14%) i USA (12%). Plastyfikatory ftalanowe mają największy udział w światowej konsumpcji, jednak maleje on stale ze względu na wprowadzane ograniczenia ich stosowania, wynikające z podejrzeń o szkodliwe działanie na ludzkie zdrowie i środowisko. W 2005 roku plastyfikatory ftalanowe stanowiły 88% rynku plastyfikatorów, w 2014 – 70%, a do 2019 przewidywany jest dalszy spadek ich udziału do 65%. Zapotrzebowanie na plastyfikatory uzależnione jest głównie od kondycji gospodarki, ze względu na sektory docelowe ich zastosowania tj. budownictwo, przemysł samochodowy, przewody, folie, wykładziny. W roku 2015 prognozowano wzrost zużycia plastyfikatorów o 4% rocznie przez kilka kolejnych lat w skali globalnej. W Północnej Ameryce wzrost prognozowany jest na poziomie 2,4%, w Zachodniej Europie 0,7%, natomiast w Centralnej i Wschodniej – 2,7%^[5].

Główni producenci plastyfikatorów w Europie^[6]:

• Exxon Mobil 400 tys. ton/rok
• BASF 300 tys. ton/rok
• Evonik 260 tys. ton/rok
• Polynt 120 tys. ton/rok
• Grupa Azoty 86 tys. ton/rok
• OXEA 70 tys. ton/rok
• Perstorp 60 tys. ton/rok

Dane w przeliczeniu na ftalany i terfeftalany.

W Polsce największym producentem plastyfikatorów jest Grupa Azoty. W kędzierzyńskich zakładach produkcja plastyfikatorów rozpoczęła się w latach 50. XX wieku. W 2015 roku uruchomiono pierwszą w Polsce wielkotonażową instalację do produkcji nieftalanowego plastyfikatora DEHT o wydajności 50 tys. ton/rok. Tym samym Grupa Azoty stała się drugim pod względem zdolności produkcyjnych producentem DEHT w Europie^[7]. Poza Grupą Azoty kolejnym, znacznie mniejszym producentem plastyfikatorów w Polsce jest firma Boryszew^[8].

• plastyfikacja tworzyw sztucznych