Poliptyk (gr. polu – wiele; ptyche – składać się; gr. polyptychos, łac. polyptychus – wielokrotnie złożony) – typ nastawy ołtarzowej charakterystyczny dla późnego gotyku.

Nastawa w formie poliptyku to złożona struktura, malowana lub rzeźbiona, skomponowana na kilku (kilkunastu) płaszczyznach (skrzydła, kwatery), wiążąca wiele elementów w harmonijną całość wg określonej koncepcji artystycznej i wspólnego programu ikonograficznego^[1][2][3].

Nastawy ołtarzowe z ruchomymi skrzydłami powstawały w krajach na północ od Alp (także we Francji), natomiast w krajach basenu Morza Śródziemnego (Włochy, Hiszpania, Prowansja, Dalmacja) poliptyki składały się z wielu powiązanych ze sobą kwater i nie zamykały się.

Wydzielone obramieniem, malowane lub rzeźbione, pole skrzydła lub tablicy środkowej poliptyku nazywamy kwaterą. Ruchome części boczne, w poliptykach rzeźbionych lub malowanych, zamykające szafę ołtarzową, zwykle podzielone na kwatery, noszą nazwę skrzydeł. Stronę frontową skrzydła przy otwarciu nazywamy awersem lub stroną wewnętrzną, natomiast stronę tylną (odwrocie) – rewersem lub stroną zewnętrzną^[4].

Poliptykiem nazywamy również malowidło (płaskorzeźbę) skomponowane na kilku sąsiadujących ze sobą płaszczyznach (kwaterach), które łączy w całość wspólny program ikonograficzny. W XIX i XX w. wykroczył poza obszar sztuki sakralnej^[5]. Przykładami mogą być tryptyki Otto Dixa – Wielkie miasto (1927–1928) i Wojna (1929–1932) oraz seria wielkoformatowych tryptyków Francisa Bacona. Na Dalekim Wschodzie (Chiny, Japonia, Korea) istnieje tradycja świeckiego poliptyku w formie parawanów złożonych z części połączonych zawiasami. Na takich malowanych ekranach przedstawiano najczęściej sceny pejzażowe i bitewne. Tworzyli je m.in. Kanō Sanraku (1559–1635) – Jesienne proso, Utagawa Kunisada (1786–1865) – tryptyk W teatrze kabuki^[6].

Poliptyk powstał z przekształcenia bizantyjskich form obrazowych (ikonostas), początkowo jako tzw. dossale (tablica przedstawiająca rząd popiersi świętych, ukazanych pod oddzielającymi ich ostrołukowymi arkadami). O bezpośrednich związkach łączących formę pojedynczej nastawy ołtarzowej i tryptyku świadczą pochodzące z lat 1280–1310 wielkoformatowe Madonny z Dzieciątkiem namalowane na złotym tle, w otoczeniu aniołów i świętych, znajdujące się obecnie w galerii Uffizi we Florencji (Cimabue, Giotto, Duccio). Istotną rolę w rozwoju poliptyku odegrał ołtarz główny katedry w Sienie – Maesta Duccia (1308–1311) z przedstawieniem Tronującej Madonny, który stał się wzorem dla wielu twórców włoskich XIV w. (Simone Martini, Giotto)^[5].

Z punktu widzenia struktury poliptyk wywodzi się z dyptyków z kości słoniowej rozpowszechnionych już w późnym okresie rzymskim, Dyptyk, i jego pochodna – tryptyk, stał się popularną formą niewielkich obiektów dewocyjnych w okresie wczesnochrześcijańskim i w kulturze bizantyjskiej. Takie małe ołtarzyki o skrzydłach połączonych zawiasami można była łatwo zamykać jak książkę, zabierać w podróż i otwierać do modlitwy.

Można też mówić o wzajemnym oddziaływaniu relikwiarzy i poliptyków. Pewien typ relikwiarza, zazwyczaj bogato zdobiony, posiadał w części środkowej rodzaj kasety na relikwie, do której przymocowywano zamykane skrzydła, tworzące miniaturowy tryptyk.

Podobne powiązania istniały też pomiędzy poliptykami a witrażami, które od połowy XIII w. miały ustaloną kompozycję, z ramami i częścią wieńczącą, a przede wszystkim z podziałem na kwatery, przypominającą malarstwo tablicowe^[7].

Geneza poliptyku

Dossale

Dyptyk z kości słoniowej

Relikwiarz w formie miniaturowego tryptyku

Witraż z Kolonii (1340)

Rozróżniamy następujące rodzaje poliptyków:

• dyptyk – 2 części (specyficzna odmiana, złożona tylko z 2 otwieranych skrzydeł podzielonych zwykle na kwatery, bez nieruchomej tablicy środkowej)
• tryptyk – 3 części (złożony z części środkowej i dwóch najczęściej ruchomych skrzydeł obustronnie zdobionych)
• kwadryptyk (tetraptyk) – 4 części np. Kwadryptyk ze scenami z życia Jezusa i Marii (ok. 1370) pochodzący z klasztoru Klarysek we Wrocławiu, Muzeum Narodowe w Warszawie (14 kwater: 6 na rewersach, 8 na awersach)
• pentaptyk – 5 części (tablica środkowa i dwie pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma), np. Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem (ok. 1480) z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, Muzeum Narodowe w Warszawie (I otwarcie – 8 kwater, ołtarz otwarty – 9 kwater)
• heksaptyk – 6 części
• heptaptyk – 7 części (tablica środkowa i trzy pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma; termin rzadko używany), np. Ołtarz Koronacji Marii (1511–1517) w kościele Mariackim w Gdańsku
• oktaptyk – 8 części

Rodzaje poliptyków skrzydłowych

Jan van Eyck, Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny – dyptyk

Tilan Riemenschneider, Ołtarz Świętej Krwi – tryptyk

Kwadryptyk z klasztoru Klarysek we Wrocławiu (rewers i awers)

Ołtarz Koronacji Marii – heptaptyk (pierwszy z czterech możliwych widoków)

W Niderlandach w XV w. zachowało się ponad 100 malowanych tryptyków^[8] składających się z części środkowej oraz dwóch ruchomych skrzydeł, obustronnie zdobionych. Dekoracja wewnętrznych części skrzydeł (awersów) widoczna jest, gdy są one otwarte i stanowią dopełnienie dekoracji środkowej, natomiast po zamknięciu części ruchomych ukazuje się strona wewnętrzna skrzydeł (rewersy). Wykorzystywano w nich często efekty iluzjonistyczne imitując techniką "en grisaille" kolor kamiennego reliefu, tworząc postacie wyglądające jak rzeźbione posągi. Iluzja rzeźby niepolichromowanej występowała prawie wyłącznie na rewersach skrzydeł i obejmowała zawsze te same typy tematyczne: wizerunki świętych, Trójcy Świętej oraz scenę Zwiastowania. Zachowało się ponad 170 tego typu przedstawień^[9]. Pierwszym zachowanym przykładem niderlandzkiego retabulum snycersko-malarskiego jest Ołtarz Ukrzyżowania, wykonany na zamówienie Karola Śmiałego w latach 1390–1399^[10]. Jest to duży, horyzontalny w formacie tryptyk malowany na zewnątrz, a rzeźbiony wewnątrz. W szafie otwartego ołtarza widnieją trzy sceny: Ukrzyżowanie, Pokłon Trzech Króli i Złożenie do grobu. Powyżej piętrzą się wimpergi i maswerki z figurami aniołów. Na skrzydłach, w niszach, zostały przemiennie umieszczone figury świętych mężów i niewiast. Wspaniała architektoniczna scenografia wnętrza pokryta jest lśniącym złotem pokrywającym figury i gotyckie ornamenty.

Tryptyki niderlandzkie

Jacques de Baerze, Ołtarz Ukrzyżowania (1390–1399), Musée des Beaux-Arts, Dijon

Robert Campin, Tryptyk Zwiastowania (1427–1432)

Rogier van der Weyden, Tryptyk Ukrzyżowania (ok. 1445)

Hans Memling, Tryptyk Zmartwychwstania (ok. 1490)

Bardziej złożoną konstrukcję stanowiła nasada wieloczłonowa. Przełomem stało się dodanie do części nieruchomej korpusu (malowana tablica, trójwymiarowa nisza z rzeźbami) dwóch par skrzydeł (pentaptyk). Niekiedy dodawano trzecią stałą (nieruchomą) parę skrzydeł (heptaptyk). Zapewniały one nastawie większą szerokość i masywniejszy wygląd oraz umożliwiały zaprezentowanie jeszcze bogatszego programu ikonograficznego^[11]. Nastawa stała się złożoną strukturą, którą stanowiły następujące elementy: korpus (szafa ołtarzowa), predella (element pośredni między szafą ołtarzową a mensą), baldachim (nad figurami korpusu), skrzydła ruchome (z awersem i rewersem) lub nieruchome oraz ozdobne zwieńczenie (na korpusie). Dekoracja rzeźbiarska, zwykle pełnoplastyczna, znajdowała się w części środkowej, mającej formę kwadratowej lub prostokątnej szafy (stąd nazwa ołtarz szafiasty). Na skrzydłach z reguły umieszczano kompozycje malarskie lub malarsko-rzeźbiarskie, dzięki temu były one lżejsze i nie obciążały nadmiernie korpusu. Wszystkie partie rzeźbione pokrywane były polichromią. Wystawne retabulum ołtarza głównego w ważnych kościołach miało zdobione także boki oraz tył.

Poliptyki niemieckie

Kościół klasztorny w Blaubeuren (1493–1494)

Katedra w Schleswigu (1514–1521)

Kościół św. Wiktora w Xanten (1525)

Kościół św. Szczepana w Breisach (1523–1526)

Nad częścią środkową poliptyku umieszczano bogatą oprawę architektoniczną – zwieńczenie. Zdobiono je arkadami, łukami, elementami roślinnymi, grzebieniami, laskowaniem, pinaklami i maswerkami, dzięki czemu tworzono strukturę przestrzenną podobną w detalu i zasadach architektonicznych do fasad świątyń gotyckich. Na górnej jego krawędzi często ustawiano statuetki. W północnej Europie do dekoracji skrzydeł i szafy środkowej wykorzystywano kolumienki i filary uformowane na kształt guzowatych pni drzew, plecionki w formie liściastych splotów, wić roślinną i kwiatostany. Częsty był motyw łodygi i kwiatów ostu^[12].

Zwieńczenia poliptyków

Michael Pacher, Ołtarz św. Wolfganga (1479–1481)

Ołtarz Wita Stwosza (1477–1489)

Poliptyk w kościele św. Wolfganga w Kefermarkt (1490)

Tilman Riemenschneider, Ołtarz Marii Magdaleny, Münnerstadt (1490–1492)

Skrzydłowe poliptyki na Północy były zamykane w dni powszednie, otwierano je zaś tylko w niedzielę i dni świąteczne. Ołtarz szafiasty (skrzydłowy, składany) w formie tryptyku dawał dwa widoki: zamknięty ukazywał tzw. stronę dni powszednich, otwarty – stronę niedzielno-świąteczną. Poliptyki z dwiema parami skrzydeł (pentaptyki) umożliwiały trzy wersje widoku: powszedni, niedzielny i świąteczny^[13]. Dzięki zmienności oglądu można było dostosowywać prezentowane przedstawienia do określonego momentu w roku liturgicznym. Powstawała swoista czasoprzestrzeń, w której rozgrywał się spektakl otwierający kolejne wymiary rzeczywistości sakralnej, np. historia lokalnego świętego (autoprezentacja kościoła jako miejscowej wspólnoty), wykład z historii Zbawienia, wgląd w rzeczywistość niebiańską. Mechanizm zmiany wyglądu nastawy narzucał porządek, następstwo i wzajemną relację malowanych lub rzeźbionych przedstawień^[14].

Ołtarz z Isenheim – widoki (odsłony)

Pierwsza odsłona

Druga odsłona

 Osobny artykuł: Ołtarz szafiasty.

Włoskie poliptyki składały się zazwyczaj w wielu powiązanych ze sobą, zestawionych w kilku kondygnacjach, niewielkich obrazów z wizerunkami pojedynczych świętych, oddzielonych wąskimi ramami architektonicznymi. Charakteryzowały je bogate, dekoracyjne, starannie opracowane obramienia (kolumienki, pinakle, kwiatony), które ze względu na swą delikatność lepiej nadawał się do ołtarzy o nieruchomych częściach bocznych^[15].

Poliptyki włoskie

Ołtarz z marmuru w San Petronio w Bolonii (XIV w.)

Gentile da Fabriano, Poliptyk z Valle Romita (ok. 1400)

Antonio Vivarini, Poliptyk z Ciałem Chrystusa (1443)

Fra Angelico, Poliptyk z Perugii (1447–1448)

W Hiszpanii, podobnie jak we Włoszech poliptyki z ruchomymi skrzydłami były bardzo rzadkie. Przykładem może być Ołtarz Mariacki w katedrze w Walencji). Oprócz dużych nastaw jednoczęściowych tworzonych pod silnym wpływem flamandzkim powstawały tam poliptyki składające się z licznych, zestawionych w kilku kondygnacjach, względnie małych obrazów oddzielonych ramami architektonicznymi^[16]. Oddziaływały tu też wpływy włoskie, początkowo Giotta, później włoskiego stylu międzynarodowego^[17].

Poliptyki hiszpańskie

Pere Serra, Ołtarz Zesłania Ducha Świętego (1394), Katedra w Manresie

Pedro Juan, Ołtarz św. Tekli (1429), Katedra w Tarragonie

Bernat Martorell, Ołtarz św. Piotra z Púbol (ok. 1440), Muzeum Sztuki, Werona

Nicolás Francés, Ołtarz Życie Marii i św. Franciszka (1445–1460), Prado, Madryt

W II połowie XV w. na półwyspie Iberyjskim wykształciło się retablo – potężnych rozmiarów nastawa ołtarzowa złożona z wielu obrazów lub przedstawień płaskorzeźbionych albo rzeźbionych, rozmieszczonych w kilku rzędach i ujętych we wspólną ramę architektoniczną. Powstawały wtedy monumentalne „ściany” z malowanego i złoconego drewna, podzielone delikatnymi, gotycko-płomienistymi ramami, wypełnione licznymi, rozmieszczonymi w kilku rzędach posągami, stojącymi w niszach z baldachimami^[18].

Hiszpańskie retablos

Katedra w Sewilli (1482–1525)

Katedra w Burgos (1496–1499)

Katedra w Toledo (1497–1504)

Bazylika w Lekeitio (pocz. XVI w.)

Najwcześniejsze potwierdzone dowody istnienia retabulum ołtarzowego pochodzą z XI w. Początkowo na mensie ołtarzowej umieszczano tablicę metalową (ze srebra lub złoconej miedzi), kamienną lub drewnianą, zdobioną przedstawieniem figuralnym. Malowane, rzeźbione lub złotnicze nastawy w kształcie prostokątnej tablicy ukazywały stojące figury świętych, rozmieszczonych symetrycznie, zwykle w obrębie podziałów architektonicznych, np. pod arkadami. Istniejąca od XI w. tradycja nastawy ołtarzowej zyskała aprobatę na synodzie w Trewirze w 1310, gdzie ustalono, że w każdym kościele (przed, z tyłu lub ponad ołtarzem) powinno znajdować się plastyczne przedstawienie, malowidło bądź inskrypcja, które pozwalały określić patrona kościoła, któremu ołtarz był poświęcony^[19]. Potwierdził to synod w Pradze w 1565.^[20]

Gotyk przejął z okresu romańskiego formę retabulum w postaci tablicy, wykształcając dwa jego typy: nastawa ołtarzowa, której podstawowym wyznacznikiem było architektoniczne zwieńczenie oraz retabulum, którego kierunek rozwoju przestrzennego określały przytwierdzone do boków korpusu ruchome skrzydła. W XIV-XV w. nastawa ołtarzowa uniezależnia się od architektury i staje się centralnym miejscem świątyni. Przekształca się w autonomiczny mikrokosmos skupiający uwagę wiernych jako wspaniała oprawa świętych relikwii oraz miejsce emanowania prawdy religijnej i moralnej. Retabula skrzydłowe pojawiają się w końcu XIII wieku, a szczytowy punkt rozwoju osiągają w na przełomie XV i XVI w.

Poliptyki z częściami bocznymi nieruchomymi wywodziły się z malarstwa ściennego lub nawiązywały do struktury ikonostasów, natomiast te z ruchomymi skrzydłami stanowiły rozwinięcie formy relikwiarza. W krajach basenu Morza Śródziemnego bardziej typowe były nastawy ołtarzowe o częściach bocznych nieruchomych. Do wyjątków należą m.in. tryptyk w katedrze w Tivoli oraz Tryptyk cechu płócienników (Tabernakulum Linaiuoli) (1433) Fra Angelica (Museo di San Marco we Florencji). Najstarszym przykładem włoskiego poliptyku gotyckiego, jaki dotrwał do naszych czasów w stanie prawie nienaruszonym, jest Poliptyk św. Katarzyny (1319–1320) Simone Martiniego, przeznaczony do kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Pizie^[21]. Od lat trzydziestych XV w. włoski poliptyk gotycki powoli wypiera renesansowa pala.

Nastawy ołtarzowe podobne w typie do tryptyków Jacques’a de Baerze z Champmol, z rzędem figur świętych zwieńczonych strefą ornamentów architektonicznych, spotykamy poza Niderlandami także w Niemczech, Westfalii, Dolnej Saksonii oraz w Hamburgu^[10] Na przełomie XV i XVI w. snycerskie ołtarze skrzydłowe w kształcie dwupiętrowej ściany architektonicznej stały się specjalnością warsztatów niderlandzkich, przede wszystkim antwerpskich i przeznaczone były głównie na eksport do Niemiec, Skandynawii i Polski (Gdańsk, Pruszcz Gdański, Żukowo). Poliptyki zanikają stopniowo w połowie XVI w., choć sporadycznie występują jeszcze w okresie późnego renesansu i manieryzmu, np. poliptyk w katedrze NMP w Ingolstadt (1560–1572) czy poliptyk w kościele parafialnym w Wieniawie k. Radomia (1544)^[22].

Poliptyki antwerpskie w Europie

Kościół Mariacki w Waase (1520)

Kościół Mariacki w Lubece (1518)

Kościół św. Lamberta w Affeln (ok. 1525)

Kościół Wotywny w Wiedniu (2 poł. XV w.)

 Osobny artykuł: Niderlandzkie retabula ołtarzowe.

• Duccio di Buoninsegna – Maestà, 1311, Museo dell'Opera del Duomo, Siena
• Pietro Lorenzetti – Poliptyk Tarlatiego^[23], 1320, Santa Maria della Pieve, Arezzo
• Paolo Veneziano – Poliptyk z kościoła Santa Chiara, ok. 1350, Gallerie dell’Accademia, Wenecja
• Mistrz Bertram – Ołtarz z Grabowa, 1379–1383, Kunsthalle w Hamburgu
• Jacques de Baerze – Ołtarz Świętych i Męczenników, 1390–1399, Musée des Beaux-Arts, Dijon
• Conrad von Soest – Ołtarz Pasji, 1403, Kościół parafialny w Bad Wildungen
• Gentile da Fabriano – Poliptyk z Valle Romita, 1410–1412, Pinakoteka Brera, Mediolan
• Mistrz Francke – Ołtarz św. Barbary, 1410–1415, Fińskie Muzeum Narodowe, Helsinki
• Juan Rodriguez de Toledo – Ołtarz arcybiskupa Don Sancho de Rojas, 1415–1420, Prado, Madryt
• Lukas Moser – Ołtarz św. Magdaleny, 1431, Kościół parafialny w Tiefenbronn k. Pfarzheim
• Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski, ok. 1432, Katedra św. Bawona w Gandawie
• Rogier van der Weyden – Sąd Ostateczny, 1450, Musée de l'Hotel-Dieu, Beaune
• Stefan Lochner – Ołtarz Trzech Króli, ok. 1442, Katedra w Kolonii
• Andrea Mantegna – Poliptyk św. Łukasza, 1454, Pinakoteka Brera, Mediolan
• Piero della Francesca – Poliptyk Miłosierdzia, 1462, Pinacoteca Comunale, Sansepolcro
• Mistrz z Ambierle – Ołtarz Pasji, 1466, Kościół św. Marcina, Ambierle
• Michael Pacher – Ołtarz Koronacji Marii, 1481, Kościół św. Wolfganga, St. Wolfgang im Salzkammergut
• Oliver de Gand, Jean d’Ypres – Ołtarz główny w Starej Katedrze w Coimbrze, 1498–1505
• Colijn de Coter – Ołtarz Ukrzyżowania z Pruszcza], ok. 1500, Muzeum Narodowe w Warszawie
• Paweł z Lewoczy – Ołtarz św. Jakuba, 1507–1517, Kościół św. Jakuba w Lewoczy
• Jan Joest van Kalkar – Ołtarz Życie Chrystusa, 1505–1508, Kościół św. Mikołaja, Kalkar
• Lorenzo Lotto – Ołtarz św. Dominika, 1508, Museo Civico, Recanati
• Michael Wolgemut – Ołtarz z Schwabach, 1509, Kościół św. Jana i św. Marcina, Schwabach
• Tilman Riemenschneider – Ołtarz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 1510, Kościół Pana Boga, Creglingen
• Albrecht Altdorfer – Ołtarz św. Floriana (Ołtarz Męki Pańskiej), 1511–1518, Klasztor Sankt Florian, St. Florian
• Jan Molder – Ołtarz Najświętszego Sakramentu, 1513–1514, Musée National du Moyen-Age, Paryż
• Matthias Grünewald – Ołtarz z Isenheim, 1515, Musée d'Unterlinden, Colmar
• Klaus Berg – Ołtarz Wszystkich Świętych, 1517–1527, Katedra św. Kanuta w Odense

• dyptyk,
• tryptyk,
• pentaptyk

• Jan Białostocki, Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010, ISBN 978-83-235-0606-5 (rozdz. Wiek malowanych tryptyków oraz Ołtarze skrzydłowe)
• Tadeusz Dobrzaniecki, Janina Ruszczycówna, Zofia Niesiołowska-Rothertowa, Sztuka sakralna w Polsce. Malarstwo, Warszawa: Ars Christiana, 1958.
• Małgorzata Kochanowska-Reiche, Mistyczne średniowiecze, Olszanica: Bosz, 2003, ISBN 83-87730-59-9.
• Caterina LimentaniC.L. Virdis Caterina LimentaniC.L., MariM. Pietrogiovanna MariM., Arcydzieła malarstwa ołtarzowego, TamaraT. Łozińska (tłum.), HannaH. Borkowska (tłum.), Warszawa: Arkady, 2004, ISBN 83-213-4355-4, OCLC 749879876 . Brak numerów stron w książce
• Bożena Noworyta-Kuklińska, Triumphus Mariae-Ecclesiae. Retabulum ołtarza głównego kościoła Najświętszej Panny Maryi w Gdańsku, Lublin: Wydaw. KUL, 2003, ISBN 83-7363-129-1 (rozdz. Retabulum jako nośnik treści ikonograficznych)
• Sztuka gotyku, red. R. Toman, Köln: Könemann, 1998, ISBN 3-8290-5764-4.
• Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500, t. 1, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008, ISBN 978-83-235-0443-6.

Zobacz multimedia związane z tematem: Poliptyk

Zobacz hasło poliptyk w Wikisłowniku