Polskie Siły Zbrojne w Wielkiej Brytanii

PSZ w Wielkiej Brytanii
Naszywka „Poland” na żołnierskie mundury
Państwo	Polska
Historia
Data sformowania	1940
Data rozformowania	1947
Pierwszy dowódca	gen. dyw. Władysław Sikorski
Dane podstawowe
Multimedia w Wikimedia Commons

Miejsce pracy sztabu PSZ^[a]

Polskie Siły Zbrojne w Wielkiej Brytanii – formacje wojskowe utworzone na terytorium Wielkiej Brytanii na podstawie umów międzysojuszniczych.

Po klęsce Francji w lipcu 1940 na terenie Wielkiej Brytanii znalazło się 27614 polskich żołnierzy, w tym było 6429 żołnierzy lotnictwa i 1505 marynarzy.

Rozwój liczebny i organizacyjny PSZ, skupiających w czerwcu 1941 22500 żołnierzy i oficerów niemal całkowicie pozbawionych wówczas możliwości uzyskania uzupełnień, nastąpił po agresji Niemiec na ZSRR i zawarciu układu Sikorski-Majski.

W latach 1943–1945 podstawowym źródłem uzupełnień dla PSZ na zachodzie byli jeńcy wojenni oraz żołnierze narodowości polskiej, którym udało się zdezerterować z Wehrmachtu (89 600^[1] spośród 250 087 osób narodowości polskiej wcielonych przymusowo do Wehrmachtu^[1], jako zakwalifikowanych do III i IV kategorii niemieckiej listy narodowościowej), przekazani przez Anglosasów z obozów jenieckich. W niewielkim stopniu sytuację poprawiła mobilizacja Polonii francuskiej, natomiast nikłe rezultaty (kilkusetosobowe grupy ochotników zamiast spodziewanych dziesiątków tysięcy) przyniósł zaciąg do PSZ prowadzony wśród Polonii w USA, Kanadzie i Ameryce Południowej.

Po klęsce Francji rząd polski i Naczelne Dowództwo WP przystąpiło do odbudowy Polskich Sił Zbrojnych na terenie Wielkiej Brytanii. Żołnierze kierowani byli do zaimprowizowanych obozów w Biggar, Douglas i Crawford w Szkocji.

13 lipca 1940 w Biggar utworzono 1 Brygadę Strzelców pod dowództwem gen. Gustawa Paszkiewicza, a w Douglas 2 Brygadę Strzelców pod dowództwem gen. Rudolfa Dreszera^[b].

Jednocześnie grupowano żołnierzy broni pancernych pod dowództwem ppłk. Antoniego Korczyńskiego. Zgrupowanie przekształcono w 1 pułk czołgów.

W dalszej kolejności powstawały brygady kadrowe: 3 Brygada Kadrowa Strzelców pod dowództwem gen. Władysława Langnera, 4 Brygada Kadrowa Strzelców^[c] pod dowództwem płk. Stanisława Sosabowskiego i 5 Brygada Kadrowa Strzelców pod dowództwem płk. Józefa Gizy.

Z nadwyżek oficerów sformowano cztery dywizjony pociągów pancernych po trzy pociągi w każdym.

28 września 1940 dowództwo obozów i oddziałów przemianowano na dowództwo I Korpusu Polskiego. Skład korpusu miały stanowić: kwatera główna, dwie brygady strzelców i trzy brygady kadrowe strzelców, pułk czołgów, dywizjon rozpoznawczy, dywizjon artylerii ciężkiej, batalion saperów, Centralny Obóz Wyszkolenia w Crawford, dwa szpitale wojenne, trzy parki: intendentury, uzbrojenia i samochodowy, kompania łączności, oraz kolumna samochodowa i sanitarna.

25 lutego 1942 rozpoczęto organizowanie 1 Dywizji Pancernej pod dowództwem gen. Stanisława Maczka. Dywizja wraz z 1 Brygadą Strzelców i innymi jednostkami weszła w skład nowo sformowanego I Korpusu Pancerno-Motorowego.

W okresie późniejszym Naczelny Wódz wydzielił z korpusu brygadę szkolną, na bazie której 28 października 1942 utworzono Dowództwo Jednostek Terytorialnych.

Dowództwo miało odciążyć korpus od spraw administracyjno-gospodarczych i terytorialnych oraz zapewnić mu szybkie osiągnięcie gotowości bojowej.

10 marca 1943 nowym dowódcą korpusu został gen. Józef Zając, a 20 marca gen. Sikorski wydał kolejny rozkaz o reorganizacji korpusu. W jego skład wchodziły teraz: dowództwo, 1 Dywizja Pancerna, 1 Dywizja Grenadierów (kadrowa) 1 pułk artylerii ciężkiej, 11 kompania łączności, 1 kompania samochodów sanitarnych, szpital i inne jednostki.

Po katastrofie gibraltarskiej naczelnym wodzem został gen. Kazimierz Sosnkowski, a szefem jego sztabu gen. Stanisław Kopański.

13 sierpnia na dowódcę I Korpusu ponownie wyznaczono gen. Borutę-Spiechowicza, a 21 września dowódcą jednostek wojsk lądowych stacjonujących w Wielkiej Brytanii został gen. Janusz Głuchowski.

Gen. Sosnkowski, przy współudziale Brytyjczyków, kontynuował reorganizację wojska w Wielkiej Brytanii. W tym okresie 1 Dywizja Pancerna przeszła reorganizację, tak by odpowiadała ona strukturom brytyjskim. Z nadwyżek osobowych utworzona została 16 Brygada Pancerna. 15 listopada 1943 brygada została włączona w skład 2 Dywizji Grenadierów Pancernych^[d].

W kwietniu 1944 2 Dywizja przekazała wszystkich zdolnych do służby liniowej szeregowych do 1 Dywizji Pancernej, która przygotowywała się do walk na kontynencie. Oficerowie i pozostałość szeregowych dywizji, do czasu nadejścia uzupełnień, zostali skierowani na kursy szkoleniowe.

Rozkazem szefa sztabu gen. Kopańskiego z 5 lutego 1945 przystąpiono do dalszej rozbudowy korpusu. Rozbudowano dowództwo, uzupełniono jednostki 1 Dywizji Pancernej, nadal formowano 4 Dywizję Piechoty i 16 Samodzielną Brygadę Pancerną, jednostki broni i służb oraz szereg mniejszych oddziałów. 13 marca 1945 4 Dywizja liczyła 613 oficerów i 14742 szeregowych. Stan etatowy 922 oficerów i 17721 szeregowych miała osiągnąć do 25 marca, a gotowość bojową w czerwcu. W czerwcu dywizja posiadała nadal niedobór zaledwie 18 oficerów, a ilość szeregowych przekroczyła stan etatowy o 3025 żołnierzy^[2]. W obliczu kapitulacji Niemiec ambitne zamierzenia rozwoju dywizji zostały jednak zaniechane.

16 Samodzielna Brygada Pancerna na stan etatowy 4417 ludzi posiadała 70 oficerów i 1317 żołnierzy.

Odtwarzanie Polskich Sił Powietrznych^[e] po klęsce wrześniowej rozpoczęło się we Francji w październiku 1939. Nadwyżki pilotów, mechaników i personelu technicznego kierowano do Wielkiej Brytanii.

Początkowo nie tworzyli oni zwartej polskiej jednostki. Dopiero w lipcu 1940 osiągnęły gotowość bojową 300 i 301 dywizjon bombowy. Załogi latały głównie na samolotach „Fairey Battle”, „Wellington” i „Lancaster”.

Sformowano też dwa pierwsze dywizjony myśliwskie. W Leconfield powstał 302 dywizjon „Poznański”, a na lotnisku Northolt 303 dywizjon „Warszawski” im. Tadeusza Kościuszki. Dywizjony wyposażone były początkowo w samoloty „Hurricane”, a później „Spitfire”, „Mustang”, „Defiant” i „Mosquito”.

W drugiej połowie sierpnia rozpoczęto formowanie dalszych dywizjonów: 304 dywizjonu bombowego „Ziemi Śląskiej”, 307 dywizjonu myśliwskiego nocnego „Lwowskiego”, 306 dywizjonu myśliwskiego „Toruńskiego”. We wrześniu powstał 305 dywizjon bombowy „Ziemi Wielkopolskiej” i 308 dywizjon myśliwski „Krakowski”.

Po zakończeniu Bitwy o Anglię utworzono dalsze dywizjony lotnicze: 309, 315, 316, 317 i 318.

Od lipca do października 1940 polscy piloci, w liczbie 2226 lotników, w tym 243 oficerów, uczestniczyli w powietrznej obronie Wielkiej Brytanii.

 Osobny artykuł: Bitwa o Anglię.

Polscy piloci brali też udział w bombardowaniu Niemiec oraz niemieckich obiektów wojskowych w krajach okupowanych. Polskie dywizjony 300 i 301 dokonały 22 grudnia 1940 nalotu na rafinerię ropy naftowej w Antwerpii, a 1 stycznia 1941 zbombardowały miasto Bremę. Także 23 marca 1941 polskie jednostki lotnicze wzięły udział w nalotach bombowych na Berlin i kolejno na Mannheim, Kolonię oraz inne miasta niemieckie i porty francuskie: Brest i Hawr, gdzie marynarka niemiecka otworzyła bazy morskie. Od czerwca 1944 całe lotnictwo polskie w składzie RAF-u wspierało inwazję wojsk alianckich w Europie Zachodniej.

Polskie Siły Powietrzne podlegały operacyjnie Royal Air Force. Działały w trzech skrzydłach. Dysponowały także 663 dywizjonem współpracy z artylerią, jednostkami lotnictwa transportowego, parkami lotniczymi i innymi jednostkami. Na koniec wojny liczyły 14 807 ludzi.

 Osobny artykuł: Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii.

Okręty polskiej marynarki wojennej, które znalazły się po wybuchu wojny na Zachodzie prowadziły walkę w oparciu o bazy brytyjskie. 1 września 1939 do szkockiego portu Rosyth przybył dywizjon niszczycieli pod dowództwem kmdr. Stankiewicza. W jego składzie znajdowały się: ORP "Grom", ORP "Błyskawica" i ORP "Burza".

Na Atlantyku znajdował się ORP "Wilia", a w Casablance okręt szkolny ORP "Iskra". 20 września dołączył ORP "Wilk", a 14 października ORP „Orzeł”.

18 listopada 1939 roku podpisano w Londynie polsko-brytyjską umowę, na mocy której Oddział Polskiej Marynarki Wojennej w Wielkiej Brytanii podporządkowano pod względem operacyjnym Admiralicji Brytyjskiej.

Baza polskich okrętów znajdowała się w Plymouth, a Kierownictwo Marynarki Wojennej, utworzone w październiku w Paryżu, zostało przeniesione do Londynu.

W końcu 1940 polska marynarka wojenna pozyskała niszczyciel ORP "Piorun", a w maju 1941 kolejne dwa niszczyciele eskortowe: ORP "Krakowiak" i ORP "Kujawiak".

Pozyskiwano też okręty podwodne. Były to nowoczesny ORP "Sokół" i wyeksploatowany już ORP "Jastrząb". Ostatnim nabytkiem był ORP "Dzik".

Polskie załogi osadziły też krążowniki: ORP "Dragon" i ORP "Conrad", niszczyciele: ORP "Garland", ORP "Orkan" oraz niszczyciel eskortowy ORP "Ślązak".

Cały sprzęt MW, oprócz kilku należących przed wojną do Polski okrętów wojennych, podlegał zwrotowi po zakończeniu wojny.

W dniu zakończenia wojny polska marynarka wojenna dysponowała jednym krążownikiem, sześcioma niszczycielami, trzema okrętami podwodnymi i sześcioma ścigaczami. Uczestniczyła w 787 konwojach, w walkach o Atlantyk oraz operacjach na Morzu Śródziemnym.

Na jej stanie było 3880 marynarzy.

W wyniku zakończenia wojny władze brytyjskie wydały zarządzenia wstrzymujące rekrutacje Polaków do PSZ. Mimo to jednostki polskie rozwijały się nadal.

5 lipca 1945 mocarstwa zachodnie uznały Rząd Tymczasowy powstały w Polsce. Uznano, że PSZ pozostaną czasowo pod dowództwem brytyjskim, zachowując dotychczasowy status. Władze brytyjskie miały nadal utrzymywać PSZ, zapewniając im zakwaterowanie, obsługę medyczną oraz niezbędne do życia środki. W ciągu najbliższego roku postanowiły jednak rozwiązać PSZ.

W tej sytuacji w rządzie Wielkiej Brytanii powstała koncepcja powołania specjalnej organizacji pod nazwą Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Miał on objąć wszystkich żołnierzy PSZ, przeprowadzić demobilizację i przygotować ich do pracy zawodowej. Przyjęto zasadę, że wstępować do niego będą mogły te osoby, które służyły w PSZ w okresie przed 1 czerwca 1945 roku.

Żołnierze Korpusu mieli prawo w dowolnym terminie wrócić do Polski, emigrować do innych krajów, zaciągnąć się do armii brytyjskiej lub podjąć pracę zawodową. Na miejsce zakwaterowania żołnierzy wyznaczono w większości wypadków byłe obozy wojskowe. Postanowiono również, że członkowie Korpusu będą nadal otrzymywać żołd. Można więc uznać, że zostały stworzone dobre warunki do i zawodu i stabilizacji życiowej.

Uzbrojenie, wyposażenie techniczne i zapasy broni były przekazywane do składnic brytyjskich. Wszyscy żołnierze odchodzący z jednostek otrzymywali odprawę finansową, pełne umundurowanie i wyposażenie osobiste, zaległe odznaczenia i awanse oraz dokumenty osobiste (w tym zaświadczenia o przebiegu dotychczasowej służby wojskowej). Prowadząc działalność organizacyjną, do końca 1946 rozlokowano około 120 tys. żołnierzy w 265 byłych obiektach wojskowych. Władze podejmowały różnego rodzaju działania mające na celu zapewnienie warunków sprzyjających utrzymaniu higieny, porządku i obsługi medycznej. Myślano również o zapewnieniu minimum potrzeb kulturalnych i sportowych. Sprawy szkolenia zawodowego członków korpusu leżały w gestii Ministerstwa Pracy. Wytypowało ono w tym celu nauczycieli i instruktorów. Utworzyło różne warsztaty, szkoły i kursy, gdzie żołnierze mogli zdobywać takie zawody, jak: kreślarz, ślusarz, drukarz, zegarmistrz, tkacz. Żołnierze z kategorią zdrowia „E” mieli możliwość zdobycia zawodu na specjalnych kursach szkolenia zawodowego inwalidów.

Poważny problem w działalności Korpusu stanowili oficerowie, szczególnie starsi wiekiem, którzy nie byli w stanie podjąć pracy fizycznej i nie mieli żadnego przygotowania zawodowego. Sprzyjało to powstawaniu uzasadnionych nastrojów przygnębienia i apatii.

Zasadniczą działalność Korpus zakończył w 1949 roku. Ostatni jego stan wynosił około 13 tys. żołnierzy PSZ, w tym około 6 tys. oficerów. W większości udali się oni do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii i państw Ameryki Południowej. Na ogólną liczbę 249 tys. żołnierzy PSZ na Zachodzie, do Polski powróciło 105 tys. W ewidencji Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia znalazło się natomiast 120 tys. osób, a poza nim występowało 9 tys. osób.

 Osobny artykuł: Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia.

• Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990, s. 38. ISBN 83-03-02923-1.
• Bohdan Królikowski: Kres ułańskiej epopei: szkice do dziejów kawalerii rozpoznawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1947. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2007. ISBN 83-7306-332-3. Brak numerów stron w książce
• Jan Pindela-Emisarski, Wacław Fiedler, Jacek Hlawaty: Wspomnienia : 1896–1945. Londyn: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, 2004. ISBN 0-902508-32-6. Brak numerów stron w książce
• Józef Smoliński: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie: 1939–1945. Warszawa: "Egros", 1997. ISBN 83-86268-66-2. Brak numerów stron w książce
• Andrzej Przedpełski: Lotnictwo Wojska Polskiego: zarys historii 1918-1996. Warszawa: "Bellona", 1997. ISBN 83-11-08650-8. Brak numerów stron w książce
• Zbigniew Wawer: Organizacja polskich wojsk lądowych w Wielkiej Brytanii 1940–1945. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk : Bellona, 1992. ISBN 83-11-08218-9. Brak numerów stron w książce
• Tadeusz Antoni Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939–1947: geneza i dzieje. Warszawa: Bellona, 1994. ISBN 83-11-08219-7. Brak numerów stron w książce
• 4 Dywizja Piechoty – Pamięci żołnierzy 4 DP i ich dowódcy gen. Glabisza. Mała poligrafia WSD Redemptorystów w Tuchowie.