Psychologia analityczna (od gr. ψυχη = „psyche”, „dusza” i λόγος = „logos” = „słowo”, „myśl”, „rozumowanie” i ανάλυσις = „analiza”) – nauka badająca mechanizmy rządzące psychiką oraz zachowaniami człowieka i społeczeństwa w ich związku ze światem widzialnym i z mniemanym światem niewidzialnym, według obserwacji, doświadczeń i hipotez szwajcarskiego psychiatry, profesora Carla Junga i jego współpracowników w pierwszej połowie XX wieku.

Nauki z których od początku czerpała psychologia analityczna to neurologia, psychiatria, psychoanaliza, antropologia, etnologia, filozofia, sztuki plastyczne, literatura, teologia, religie światowe, historia, mitologia, alchemia, astrologia, matematyka i fizyka. Z rozwojem naukowym, niektóre te dziedziny z czasem odpadły. Obecnie są nurty jungowskie, które zajmują się etyką^[1], objawami politycznymi^[2] i kulturowymi i wynalazkami neurologicznymi^[3] oraz fizyką kwantową^[4]. Zastosowania kliniczne tej psychologii określa się jako 'psychoterapia analityczna', 'psychoterapia jungowska', 'analiza jungowska', albo 'psychoanaliza jungowska'.

Psychoanaliza jungowska (lub analiza jungowska) jest współczesną nazwą dla klinicznego zastosowania psychologii analitycznej, zapoczątkowanej przez Carla Gustawa Junga po zerwaniu z Freudem i nazwana tak w 1913 dla odróżnienia jej od psychoanalizy freudowskiej. Obie szkoły łączą podobne zasady praktyki, np. psychoza przeniesieniowa, oraz etyki, ale historycznie rozdziela je do dnia dzisiejszego cały zakres teorii i usposobienie ich twórców. Można to uprościć w ten sposób: Gdzie Freud się skupia na mniemanej psychopatologii z lat dziecięcych i systemie popędów danego wypadku, Junga nie obchodzi dzieciństwo, jego metoda jest dialektyczna i dopatruje się, w czym choroba może być kompensacją tego, co się kryje w cieniu (nieświadomości) danego wypadku, albo pochodzi z nieświadomości zbiorowej. Stąd określano analizę jungowską jako 'psychoanalizę drugiej połowy życia'.

Do elementów psychologii analitycznej najbardziej odbiegających od klasycznej psychoanalizy można zaliczyć następujące:

• Teoria libido (i kazirodztwa)^[5]
• Pojęcie numinosum^[6][7]
• Pojęcie jaźni wywodzącej się z numinosum i obejmującą ego^[8]
• Pojęcie kompleksu^[9]
• Pojęcie przeciwstawień (Conjunctio oppositorum} i Enancjodromia^[10]
• Pojęcie funkcji transcendentnej^[11]
• Działanie archetypowe^[12][13]
• Pojęcie nieświadomości zbiorowej^[14]
• Ekstrawersja i Introwersja oraz Cztery funkcje psychiczne^[15]
• Synchroniczność jako zasada akauzalna^[16]
• Indywiduacja^[17]

Najbardziej od psychoanalizy klasycznej odbiega podejście do tego, co psychoanalityk i literat Christopher Bollas nazwał aforystycznie: (ang.The unthought known), 'znane (tylko jeszcze) nie uzmysłowione'^[18].

Freud, ateista pochodzenia żydowskiego, miał szerokie zainteresowania kulturowe, lecz w podejściu do swej nowej metody leczenia był raczej bezwzględny, w odróżnieniu od Junga. Ponadto obawiał się, że jego odkrycia zostaną ograniczone jedynie do użytku wąskiej, żydowskiej sfery Wiednia. Dlatego przez kilka lat widział swego następcę w błyskotliwym i o siedemnaście lat młodszym Szwajcarze z Zurychu. Natomiast analityczną psychologię od początków jej istnienia do dnia dzisiejszego charakteryzowała różnorodność, zarówno jeżeli chodzi o międzynarodowe pochodzenie osób towarzyszących jej rozwojowi, jak i o otwarcie na współpracę pomiędzy wieloma różnorodnymi dyscyplinami wiedzy. Obecnie obie czołowe szkoły psychologii głębi przechodzą ewolucję w kierunku nauk ścisłych, zgodnie z tradycją wielu Jungistów. Organizacyjnie i historycznie psychologia analityczna uznaje do dziś swoje korzenie w Zurychu.

Historia psychologii analitycznej jest częścią historii psychoanalizy, przeplatając się z nią, a jednak zachowując odrębność. W pierwszej dekadzie XX wieku Zurych był drugim ważnym centrum psychoanalizy po Wiedniu. Zawodowa i osobista przyjaźń pomiędzy Freudem i Jungiem trwała od 1907 do 1913 roku. Jung był główną postacią w instytucjonalnym rozwoju psychoanalizy i stał się pierwszym architektem międzynarodowego ruchu psychoanalitycznego. To on pierwszy wprowadził zasadę, że każdy przyszły analityk powinien przejść analizę własną, która to zasada stała się jedną z podstawowych we wszystkich szkołach psychologii głębi.

W 1913 roku zakończyła się nieodwołalnie współpraca między Sigmundem Freudem i Jungiem. Ich bolesne i gorzkie rozstanie miało długotrwały i ważny wpływ na obie szkoły, zarówno stymulując ich rozwój, jak i hamując go. W tym samym roku Jung użył po raz pierwszy terminu “psychologia analityczna”, dla rozróżnienia jego psychologii od psychoanalizy. W latach 30. XX wieku Jung nie był zainteresowany tworzeniem własnej szkoły psychologii i psychoterapii. Jako prezydenta Medycznego Towarzystwa Rozwoju Psychoterapii bardziej interesowało go poszukiwanie punktów wspólnych pomiędzy różnymi szkołami psychoterapii. Miał zdecydowanie ambiwalentne odniesienie do organizacji. Przed stworzeniem Instytutu w Zurychu istniały jedynie Kluby Psychologii Analitycznej w niektórych dużych miastach Europy i Stanów Zjednoczonych. Również tam Jung utrzymywał dystans i nigdy nie angażował się mocno w administrację żadnego z nich, choć wspierał je wykładami i seminariami. Jednakże bliscy jego współpracownicy odczuwali potrzebę utworzenia instytutu, w którym mogłaby być studiowana jego psychologia. Kombinacja analizy i seminariów w językach niemieckim i angielskim stanowiły szkolenie dla pierwszej generacji analityków jungowskich.

Początkowa faza rozwoju psychologii analitycznej zakończyła się kilkoma punktami zwrotnymi. Po pierwsze, ufundowanie w Zurychu Instytutu w 1947, zaakceptowanego po wielu namowach przez Junga, wniosło do szkolenia aspekty edukacyjne i akademickie, a osobista analiza nie była już jedynym wymaganiem, aby zostać analitykiem. Celem instytutu było szkolenie osób w teoretycznych i praktycznych założeniach analitycznej psychologii i w analizie jungowskiej, na które składał się kurs psychiatrii klinicznej, antropologii, mitologii, religii porównawczej, baśni i innych powiązanych z nimi dziedzin. Instytut C.G. Junga w Zurychu działał do końca lat 60. jako wiodący ośrodek kształcący analityków jungowskich. Również w 1947 powstało pierwsze brytyjskie towarzystwo psychologii analitycznej w Londynie, na tle jeszcze przedwojennych wizyt Junga do tego miasta. Wygłosił tam serie odczytów w Tavistock Clinic, w których uczestniczyli, oprócz wielu lekarzy (m.in. Wilfred Bion, Joseph Henderson, Joseph Wheelright, Michael Fordham), również dramaturg, Samuel Beckett^[19][20], w związku z nowo powstającą służbą zdrowia (ang. National Health Service, NHS). Znamienne było to, że w powojennej Anglii zebrało się skupisko lekarzy i psychologów, uchodźców z Niemiec i Austrii, w tym przyszły psychoanalityk rodem ze Lwowa, Andrzej Karol Skarbek (1925–2011). Wśród nich byli również psychoanalitycy, którzy wywarli dalekosiężny wpływ na służbę psychiatryczną i na szkolnictwo^[21], co doprowadziło siłą rzeczy do niespodziewanej, lecz jednostronnej, integracji prądów psychoanalitycznych z psychologią analityczną. To okazało się na niekorzyść zasad rodem z Zurychu. Tymczasem po drugiej stronie Atlantyku inne programy szkoleniowe utworzone zostały w Nowym Yorku, Los Angeles i San Francisco. Następnie, w 1955 roku w Zurychu ufundowane zostało Międzynarodowe Towarzystwo Psychologii Analitycznej (ang. International Association for Analytical Psychology – IAAP), które zapoczątkowało istnienie ogólnoświatowej organizacji zawodowej zrzeszającej analityków jungowskich. Pierwszy Kongres IAAP odbył się w 1958 roku w Zurychu i uczestniczyło w nim 120 analityków z całego świata. Wraz ze śmiercią Junga (1961) do głosu zaczęły dochodzić tendencje uprzednio nie wyrażane. Wyodrębnił się nieoficjalny podział na londyńską “szkołę rozwojową”, w której obowiązuje własna analiza, i pochodzącą z Zurychu “szkołę klasyczną”.

Po drugiej wojnie światowej, w zachodniej Europie, poza Szwajcarią, skupiska jungowskie dopiero zaczęły powstawać od lat 60., np. w Niemczech Zachodnich, Włoszech, Francji, Belgii, i Hiszpanii. Od czasu wojny Europa Wschodnia była praktycznie odcięta od jakiegokolwiek formalnego rozwoju psychoanalitycznego do lat 90. W międzyczasie, do lat 80. psychoanaliza przeszła wiele zmian: w jungowskim świecie duży nacisk kładziono na aspekty związane z granicami ('ramie', czyli vas bene clausum) w analizie i etyce zachowania; stopniowo malały różnice między tymi dwoma szkołami, jak również znaczący był napływ nowych analityków ze Stanów Zjednoczonych w świecie analitycznej psychologii.

Lata rozwoju psychologii analitycznej zdominowane były przez napięcie pomiędzy Archetypowo-Symbolicznie zorientowanymi nurtami związanymi z Zurychem (gdzie nie obowiązuje szkoleniowa terapia ani obserwacja przeniesienia) i nurtem zwanym 'londyńskim', pozostającym pod silnym wpływem Niezależnej Szkoły psychoanalitycznej (ang. Independent School)^[22], do której zaliczeni byli m.in. Melanie Klein, Donald Winnicott, Wilfred Bion, Donald Meltzer^[23] i Christopher Bollas. Mówiło się o niektórych że są 'krypto-jungistami'. To niechybnie zmodyfikowało klasyczne metody pracy rodem z Zurychu, przez używanie kozetki, zwiększenie ilości sesji do 4 razy w tygodniu, i położenie nacisku na analizę przeniesienia oraz przeciwprzeniesienia i wpływ rozwoju wczesnodziecięcego, według Michaela Fordhama (1905–1995)^[24], na dorosłe funkcjonowanie. Natomiast w szkoleniu obowiązywało obserwowanie jednego niemowlęcia, każdego tygodnia o tej samej godzinie przez minimum roku, z inspiracji Esther Bick.

W Londynie, a w pewnym stopniu w Berlinie i w Stanach, na drugie miejsce przesunęło się zainteresowanie alchemią, mitologią. baśniami i funkcją transcendentną. Należy tu dodać, że brytyjska szkoła miała poważne wątpliwości co do aspektów 'kultowych', jakie towarzyszyły niektórym wątkom pracy Junga. Zerwanie Freuda z Jungiem odzwierciadliło się w Londynie, kiedy 'tendencje zuryskie' ubiegały się o równouprawnienie w Londyńskim Towarzystwie Psychologii Analitycznej (ang.Society of Analytical Psychology – SAP), co spowodowało konflikt, a w latach 70 także rozłam organizacyjny. Poprzez następne lata te dwa nurty konkurowały o pierwotną energię psychologii analitycznej; Zurych zapewnił sobie mniejszościową reprezentację dzięki obecności w Londynie 'jungisty', Gerharda Adlera (1904–1988) i jego sojuszników w nowym towarzystwie, (ang. Association of Jungian Analysts – AJA). Podobne konflikty potem ujawniły się w innych krajach europejskich.

Ostatnie lata dwudziestego wieku odnotowały gwałtowny wzrost zainteresowania psychologią analityczną w Izraelu, Australii, Nowej Zelandii, Brazylii, Korei Południowej, Japonii, Południowej Afryce, Austrii, Skandynawii, a ostatnio w krajach nadbałtyckich, Białorusi, Rosji, Polsce, Czechach, Ukrainie, na Węgrzech, w Serbii, Bułgarii, na Malcie oraz w Tunezji, następnie w Chinach, Meksyku, Argentynie, Chile i Wenezueli. Ten ogólnoświatowy rozwój wynika po części z działania administracji międzynarodowego towarzystwa w Zurychu i gotowości analityków każdej tendencji ze starej Europy i USA, do poświęcenia się (ang. shuttle analysis), czyli odwiedzanie regularne na analizę i superwizję szkoleniową grup i kandydatów jungowskich w nowych państwach^[25]. Nie jest jasne, na ile spadek pionierów psychologii analitycznej został przekształcony i czy zaważył język angielski w krajach 'misyjnych'. Pod koniec lat 90 było 2000, a w 2014 już 3000 akredytowanych analityków jungowskich w obrębie IAAP.

Kongresy międzynarodowe IAAP, na które się zjeżdżają nie tylko analitycy, ale też badacze, studenci i psychoanalitycy freudowscy, mają miejsce co trzy lata. W ostatnich latach organizowane były w Barcelonie, Cambridge w Anglii, Cape Town, Montrealu i Kopenhadze. Następny Kongres w 2016, szykuje się w Kyoto, Japonii.

Należy przypomnieć kiedy w 1955 roku powstało międzynarodowe towarzystwo psychologii analitycznej (ang.IAAP)^[26] w Zurychu, na swe osiemdziesiąte urodziny Jung przyjął miano pierwszego Prezydenta IAAP-u, Honoris Causa. W Polsce pierwsze stowarzyszenie pod auspicjami IAAP-u, Polskie Towarzystwo Psychologii Analitycznej – PTPA (zarejestrowane w 2001 r.), rozpoczęło 40 lat po jego śmierci działania w celu szkolenia analityków i rozpowszechnienia analizy oraz psychoterapii jungowskiej^[27]. Następnie 30 stycznia 2010 zostało powołane do istnienia Polskie Towarzystwo Psychoanalizy Jungowskiej – PTPJ^[28]. 10 listopada 2018 grupa certyfikowanych polskich analityków jungowskich, członków PTPA i PTPJ, powołała Stowarzyszenie Analityków Jungowskich – SAJ. W sierpniu 2019 roku, na międzynarodowym kongresie IAAP w Wiedniu, SAJ otrzymało status pierwszej w Polsce grupy członkowskiej IAAP^[29].

Brytyjski psycholog analityczny i lekarz psychiatra, Roderick Peters, pisze: 'Od upadku alchemii wygórowanie nauk ścisłych tak zdominowało nasz światopogląd i tak doszczętnie pozbawiło materię swej duszy, że dla wielu ludzi ostateczny azyl substancji boskiej, stanowi ich własne ciało'^[30]. Taki pogląd nakłania psychologów analitycznych, jak zarówno psychoanalityków jungowskich, do badań, m.in.:

• Etnografia^[31]
• Zmiana klimatu^[32]
• Alchemia budownictwa i urbanistyki – Święta Geometria
• Teoria emergencyjna^[33]
• Epistemologia przeniesieniowa^[34]
• Synchroniczność^[35]
• Płaszczyzna psychoidu^[36]
• Rewizja teorii Archetypów^[37]

M. in. należy wymienić:

• Emma Jung
• Sabina Spielrein (jako pacjentka – potem była psychoanalitykiem)
• Toni Wolff
• Esther Harding
• Marie-Louise von Franz
• Erich Neumann
• Gerhard Adler
• Edward Edinger
• Edward Whitmont
• Joseph Campbell
• Adolf Guggenbühl-Craig
• Hilda Kirsch
• James Kirsch
• Michael Fordham
• Anthony Stevens

• Mario Jacoby
• Elie Humbert
• Christian Gaillard
• François Martin-Vallas
• Beatrice Beebe
• John Beebe
• James Hillman
• Joseph Cambray
• Donald Kalshed
• George Hogenson
• Murray Stein
• Beverley Zabriskie
• Ann Ulanov
• Jean Knox
• Andrew Samuels
• Hester Solomon
• Jan Wiener
• Warren Colman
• Louis Zinkin

• Carl Gustav Jung
• Dzieła Carla Gustava Junga
• Alchemia
• Archetyp
• Mandala (symbol)
• Rudolf Otto
• Etnografia
• Wolfgang Pauli
• Nieświadomość zbiorowa

• Jolande Jacobi, Psychologia C.G. Junga
• Zenon Waldemar Dudek, Psychologia integralna Junga

• Elphis Christopher and Hester McFarland Solomon, ed., Jungian Thought in the Modern World, London – New York, Free Association Books, 2000
• Coline Covington And Barbara Wharton ed., Sabina Spielrein – Forgotten Pioneer of Psychoanalysis, Hove and New York, Brunner Routledge, 2003
• Frieda Fordham: An Introduction to Jung's Psychology, Foreword by C.G. Jung, Harmondsworth, Penguin Books Ltd. 3rd Edition, 1966
• Michael Fordham: Jungian Psychotherapy – A Study in Analytical Psychology, Chichester, John Wiley & Sons, 1978
• Heather Formaini, ed., Landmarks – Papers by Jungian Analysts from Australia and New Zealand, Manuka, The Australian and New Zealand Society of Jungian Analysts, 2001
• Michel Guibal et Jacques Nobécourt: Sabina Spielrein – Entre Freud et Jung, Paris, Aubier, 2004
• J.W.T. Redfearn: My Self, My Many Selves, Foreword by Rosemary Gordon, London – Orlando, Academic Press Inc. 1985
• Susan Rowland: Jung – A Feminist Revision, Cambridge, Polity Press in association with Blackwell Publishers, 2002
• Andrew Samuels: Jung and the Post-Jungians, London – Boston, Routledge & Kegan Paul, 1985
• Anthony Stevens: On Jung, London – Boston, Routledge, 1990
• Anthony Stevens: Archetype: A Natural History of the Self, London, Routledge, 1991

• http://www.revue.pa.com międzynarodowe czasopismo poświęcone psychologii analitycznej w języku francuskim
• Journal of Analytical Psychology, Wiley-Blackwell; http://www.wileyonlinelibrary.com/journal/joap międzynarodowe czasopismo poświęcone psychologii analitycznej w języku angielskim

• Stowarzyszenie Analityków Jungowskich - SAJ: http://www.analitycyjungowscy.pl
• Polskie Towarzystwo Psychologii Analitycznej – PTPA: http://www.ptpajung.pl
• Polskie Towarzystwo Psychoanalizy Jungowskiej – PTPJ: http://www.analizajungowska.pl
• Międzynarodowe Towarzystwo Psychologii Analitycznej, IAAP: http://www.iaap.org/
• Polska strona poświęcona psychologii analitycznej C.G. Junga
• Polski Portal Psychologii Analitycznej C.G. Junga